Orð og tunga - 01.06.2009, Blaðsíða 17

Ari Páll Kristinsson: Smíð. Lególeikur. Endurvinnsla.
7
í fornu máli. í framhaldi af því vaknar óneitanlega sú spurning að
hve miklu leyti myndun nýrra orða úr eldri efniviði í nútímamáli stafi
beinlínis af hreintungustefnu sem hugmyndafræði. Samhliða vakn-
ar spurningin hvort ekki sé rétt að eigna slíka orðmyndun að hluta
til gamalgróinni málhefð og virkum orðmyndunarferlum án sérstaks
hugmyndafræðilegs ívafs. Jón Hilmar Jónsson (1988) hefur sýnt með
dæmum „hversu mjög þróun orðaforðans markast af arfteknum hefð-
um málsins" (1988:11). Hann telur að samfella og stöðugleiki í orða-
forðanum „sé að miklu leyti að þakka almennri kröfu málsamfélags-
ins um gagnsæi í orðmyndun sem felur í sér viðnám gegn aðstreymi
orða af erlendum uppruna" (s.st.). Hin sýnilega nýyrðastefna á grunni
hreintungusjónarmiða bætist hér vitaskuld við en sú stefna er sam-
kvæmt þessu alls ekki eina hreyfiaflið og e.t.v. ekki heldur hið mikil-
vægasta. Hér er greinilega um samspil að ræða. Hér má einnig styðjast
við Jón Hilmar Jónsson (1998) þar sem hann segir um íslenska orð-
myndunarhefð að samþættur hvati búi að baki, þ.e. að hér sé að hluta
til um að ræða málkerfislegar aðstæður sem kalli á aðlögun að þeim
orðmyndunarmynstrum sem fyrir eru, að hluta til sé á ferðinni innra
aðhald frá náskyldum orðum og heitum en síðast en ekki síst búi hér
að baki hin almenna málpólitíska afstaða í samfélaginu (Jón Hilmar
Jónsson 1998:309).6 Enda þótt Jón Hilmar nefni hér ekki hreintungu-
stefnu berum orðum er hún óefað hluti þess síðastnefnda.
Hér er komið að kjarna þessa máls. Líta verður svo á að í myndun
nýrra íslenskra orða úr innlendum efniviði spili saman hreintungu-
stefna og einhvers konar kerfislægt samhengi innan orðaforðans.7
Hreintungustefna dregur vissulega langt sem skýring á sterkri stöðu
nýyrða í íslensku máli - en hún er ekki ein og sér fullnægjandi sem
skýring.
6„Bak denne tradisjonen ligger en kombinert motivasjon, dels de spráksys-
tematiske forhold som krever en tilpasning til de eksisterende ordlagingsmonstre,
dels en indre kontroll fra nært beslektede ord og termer, men ikke minst den alminne-
lige sprákpolitiske holdning i samfunnet" (Jón Hilmar Jónsson 1998:309).
7Raunar hefur hið kerfislæga samhengi innan orðaforðans jafnframt verið notað
í rökstuðningi fyrir nýyrðastefnunni, þ.e. gripið hefur verið til formraka (structural
arguments, Thomas 1991:57-59) til að styðja þá aðferð að nota innlendan efnivið í ný
íslensk orð. Einnig hefur verið beitt skilningsrökum (intelligibility arguments, Thom-
as 1991:49-52) í sama skyni. Um rök af þessum toga sjá t.a.m. Halldór Halldórsson
(1987:94-95), Kjartan G. Ottósson (1997:31-32) og Ástráð Eysteinsson (1998).