Orð og tunga - 01.06.2009, Blaðsíða 173

Haraldur Bernharðsson: Det vilda tankandet och det kultiverade 163
skáld og ritstjóri, hafi verið einna fyrstur til að vekja máls á stofnun
orðanefndar en ekkert varð þó úr framkvæmd.
Hlutverk fjölmiðla í málrækt er líka rætt (bls. 66). Getið er viku-
legra málfarsdálka Gísla Jónssonar í Morgunblaðinu síðustu tvo áratugi
tuttugustu aldar, reyndar án þess að Gísli Jónsson sé nefndur á nafn.
Þá er stuttlega rætt um hlutverk Ríkisútvarpsins og getið íslensku-
kennslu Björns Guðfinnssonar. Ástæða hefði verið til að geta einnig
þáttarins Daglegt mál sem útvarpað var áratugum saman og hafði ef-
laust mikil áhrif á umræðu um móðurmálið. Einnig þáttarins Islenskt
mál þar sem starfsmenn Orðabókar Háskólans ræddu og spurðust fyr-
ir um ýmis svið orðaforðans. Hann átti örugglega þátt í að vekja og
viðhalda áhuga margra á máli og orðanotkun. Þá hefur málfarsráðu-
nautur starfað á Ríkisútvarpinu um nokkra hríð og hefur Ríkisútvarp-
ið skráða málstefnu sem gjarna hefði mátt geta. Fjölmiðlar hafa allmik-
il áhrif á orðanotkun. Sjónvarpið tók snemma orðið skjár upp á arma
sína og ef rétt er munað var þar um skeið sérstakur dagskrárliður sem
hét Á skjánum. Efalaust er að sjónvarpið átti mikinn þátt í því að orðið
skjár náði fótfestu í málinu og ýtti til hliðar orðinu skermur.
Rækilega er lýst deilum um orðafar í sjómannamáli snemma á tutt-
ugustu öld (bls. 70-82) og er það afar áhugaverður kafli. Sveinbjörn
Egilson (barnabarn Sveinbjarnar Egilssonar rektors) sendi árið 1906
frá sér bókina Leiðarvísir í sjómennsku en þar kveðst hann nota margt
orða af erlendum uppruna enda sé ábyrgðarleysi að tefla fram nýj-
um orðum í stað orða sem þegar eru í notkun (bls. 72-73). Leiðarvís-
ir hlaut harða gagnrýni fyrir orðanotkun en síðar starfaði Sveinbjörn
með orðanefnd Verkfræðingafélagsins þar sem Guðmundur Finn-
bogason og Sigurður Nordal áttu einnig sæti. Tilefnið var ekki síst
orðasmíð vegna laga um öryggismál sjómanna sem samþykkt voru
1922. Þetta samstarf stóð þó ekki lengi og hætti Sveinbjörn að sækja
fundi nefndarinnar án þess að skýringar á því megi finna í fundar-
gerðarbók en líklegt má teljast að það hafi verið vegna ágreinings um
orðasmíð. Árið 1925 kom út eftir Sveinbjörn Handbók fyrir íslenzka sjó-
menn og hirðir hann þar lítt um nýyrði orðanefndarinnar og heldur að
mestu leyti fast við orðaforðann úr Leiðarvísi frá 1906. Þessi ágreining-
ur braust út í allhvössum blaðaskrifum, einkum á milli Sveinbjarnar
og Guðmundar Finnbogasonar en aðrir blönduðu sér einnig í málið.
Þeim rökum var meðal annars teflt fram að sjómenn væru vanir þeim
orðaforða sem nú væri í notkun, þótt erlendur væri að uppruna, og