Orð og tunga - 01.06.2009, Síða 82

72
Orð og tunga
af þessum toga í söfnum Orðabókar Háskólans er frá síðari hluta 16.
aldar, þ.e. tæplega öld yngra en elsta dæmi um breytinguna fyrir >
undan. Hér er um að ræða nýmyndanir með vísun til tíma.
I sumum tilvikum eru sömu orð og tilgreind voru undir (3) kunn
í fornu máli en þá vitaskuld í annarri merkingu. Sem dæmi má nefna
að undanrás er kunnugt frá síðari hluta 14. aldar en þar er merkingin
staðarleg 'hlaup á undan e-m, flótti'. í nútímamáli er merkingin hins
vegar 'rás áður en; forkeppni' eins og að ofan greindi. Hvort tveggja
er í samræmi við merkingu forsetningarinnar undan í fornu máli og
þær breytingar sem síðar urðu.
5.5 Samantekt
I þessum kafla hefur verið leitast við að sýna fram á að í fornu máli hafi
grunnmerking forsetningarinnar undan verið tvenns konar ('hvert' og
'hvaðan'). í nútímamáli er hins vegar grunnmerking forsetningarinn-
ar undan/á undan þrenns konar ('hvert', 'hvaðan' og 'hvenær'). Helsta
breytingin er sú að í fornu máli og fram til um 1500 gat forsetning-
in undan einungis vísað til staðar en eftir 1500 getur hún einnig vísað
til tíma. Sama á við um samsett orð, t.d.: undanfari 'sá sem fer á und-
an' og undanfari 'það sem gerist á undan'. Þessi breyting er í eðli sínu
setningafræðileg og keðjuverkandi (e. drag-chain change) að því leyti
að hún er ekki einangruð, heldur hefur hún einnig áhrif á forsetning-
arnar fyrir og eftir (sjá Jón G. Friðjónsson 2005).
6 Niðurstaða
Forsetningarnar undan og á undan eru hluti af því kerfi forsetninga í
íslensku sem vísa með kerfisbundnum hætti til staðar og tíma. Kerfi
þetta hefur breyst í grundvallaratriðum frá fornu máli fram til nú-
tímans. Við samtímalega lýsingu á notkun forsetninga er ekki nóg
að huga einvörðungu að orðfræðilegum þáttum og lýsingu á grund-
velli merkingar. Ekki er síður mikilvægt að kanna setningafræðilega
þætti og hlutverk þeirra forsetninga sem um ræðir í kerfinu og af-
stöðu þeirra til annarra forsetninga, t.d. á undan — á eftir og á eftir — á
undan.
Hér á undan hefur verið leitast við að sýna fram á að beint sam-
band sé á milli forsetninga og samsettra orða sem mynduð eru af