Náttúrufræðingurinn - 2013, Side 21

21
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Í fjörubelti stöðuvatna hér á
landi er iðulega að finna umtalsvert
magn af hryggleysingjum á borð
við vatnabobba (Radix balthica) og
skordýr, s.s. lirfur rykmýs (Chir-
onomidae) og vorflugna (Tricho-
ptera).12 Engir fulltrúar framantaldra
dýrahópa fundust í Blávatni og
ekki fundust heldur fulltrúar
annarra fylkinga sem algengar eru
í stöðuvötnum, svo sem holdýra
(Coelenterata), flatorma (Platyhel-
minthes), þráðorma (Nematoda),
mosadýra (Bryozoa) og liðorma
(Annelida).
Fjörudýraþurrðin í Blávatni
ásamt tegundafátækt í vatnsbol og
botnseti er í samræmi við það að
vatnið er nýlega komið undan ís og
snjó, líklega árið 2007 þegar fyrst
var gengið fram á það. Skammur
tími hefur því gefist fyrir lífverur
til að nema vatnið og setjast þar
að. Hvað bessadýrin áhrærir er þó
allt eins líklegt að þau hafi verið til
staðar á Okjöklinum þegar hann tók
að bráðna og Blávatn myndaðist. Á
meðal bessadýra er að finna mjög
kuldakærar og lífseigar tegundir
sem kunna best við sig í snjó og á
jöklum þar sem þær geta komið
fyrir í umtalsverðum mæli, einkum
í álfavökum (e. cryoconite holes)
og öðru yfirborðsvatni jökla.30,31
Rannsóknir hér á landi31 staðfesta
jafnframt að bessadýr, auk þráðorma
og mordýra (Collembola), þrífast
ágætlega á jöklamúsum, hvellaga
mosalífverum sem halda til á jöklum
og eru vel kunnar á nokkrum
skriðjöklum Vatnajökuls.2,32 Talið
er að jöklamýs veiti smálífverum
ákjósanlegt undirlag m.t.t. skjóls,
hita og fæðu og stuðli þannig að
landnámi smálífvera á hinum
harðbýlu svæðum sem jöklar eru.
Við Blávatn á Okinu hefur ekki orðið
vart við jöklamýs, en mosavöxtur er
til staðar, þótt rýr sé, í grjóturð á
gígbörmum í kringum vatnið.
Ef heldur fram sem horfir með
hlýnun loftslags og bráðnun
jökla2,33 má hins vegar fastlega gera
ráð fyrir að rykmý, vorflugur og
fleiri fljúgandi smákvikindi berist
fljótlega ofan í vatnið bæði fyrir
eigin afli og með vindi og taki sér
þar bólfestu. Síðar meir má búast
við að aðrir dýrahópar, s.s. vatnaflær
(Cladocera), árfætlur (Copepoda)
og lindýr (Mollusca), sem treglegar
berast milli staða, a.m.k. upp í móti,
bætist við fánuna.
Auk þess að berast með veðri
og vindum geta smágerð vatnadýr
og egg þeirra borist milli staða
með fuglum.34 Ekki varð vart við
lifandi fugla við Blávatn í skoðunar-
og rannsóknaferðunum, en á
hinn bóginn fundust tveir dauðir
spörfuglar í rannsóknarferðinni
í ágúst 2010 og virtust þeir hafa
legið lengi í ísnum (7. mynd a). Auk
dauðu fuglanna fundust frosnar
skordýrsleifar í ísnum, þ.e. leifar
flugu af ætt hrossaflugna (Tip-
ulidea) (7. mynd b). Þá var í ágúst
2007 einnig vart við vorflugur sem
flögruðu um á snjónum ofan í
gígnum.
Bessadýrin og þyrildýrin má
tvímælalaust kalla einkennisdýr
Blávatns. Það sem einkennir þau
öðru fremur er einkum þrennt –
smæð, hæfileiki til að geta lagst
í dvala og möguleikinn að geta
fjölgað sér á mjög skilvirkan hátt.
Þessi þrjú atriði skýra að miklu
leyti af hverju þessi dýr, en ekki
einhver önnur, þrífast við jafn erfið
lífsskilyrði og ríkja efst á Okinu –
í kulda og trekki. Spaðaþyrlan og
sér í lagi mallakúturinn eru með
minnsta móti, aðeins 80–320 µm á
lengd, og bessadýrin einnig, ekki
nema 100–1.200 µm að lengd.13,35–38
Vegna smæðarinnar eiga dýrin
auðvelt með að berast milli svæða
með veðri og vindum. Þau búa því
yfir þeim eiginleika að geta numið
ný lönd á auðveldari hátt en flest
önnur dýr. Þá er meyfæðing vel
þekkt meðal bessa- og þyrildýra38
en sá eiginleiki, að vera óháður
einstaklingi af hinu kyninu, kemur
sér mjög vel þar sem aðstæður
eru erfiðar.
Þriðja atriðið einkennir fyrst
og fremst bessadýrin, en það er
óvenjulegur hæfileiki þeirra til
að þola öfgakenndar aðstæður í
umhverfinu, jafnt fimbulkulda,
sjóðandi hita, seltusveiflur og
súrefnisþurrð.38,39 Aðlögun dýranna
að slíku umhverfi kallast á ensku
cryptobiosis og felst í því að geta lagst
í dvala og hægt svo á lífsstarfsem-
inni að nánast jaðrar við dauðadá,
en lifnað síðan við þegar réttar
aðstæður eru fyrir hendi. Um þessar
mundir eru rannsóknir á þessu
fyrirbæri meðal bessadýra býsna
vinsælar, einkum lífeðlisfræðin í
tengslum við afvötnun (e. anhydro-
biosis) og frystingu (e. cryobiosis),
enda tengist viðfangsefnið gamal-
grónum áhuga manna á mörkunum
milli lífs og dauða, þ.m.t. áhuga
á langtímageymslu lífvera og
endurvakningu lífs.38 Bessadýrin
eru fær um að leggjast í dvala og
skipta yfir í þolham jafnt á fullorðins-
sem fósturstigi. Fremur lítið er
vitað um lífeðlisfræðina í tengslum
við þetta ástand en ljóst er að við
sögu koma m.a. líffæra- og lífefna-
fræðilegar breytingar á líffærum
og í líkamsvöka sem og frumu- og
kjarnsýruviðgerðir.38,39
7. mynd. (a) Frostþornaður spörfugl og (b)
frosin tvívængja af ættbálki hrossaflugna í
ís við Blávatn þ. 24.8.2010. – (a) Frozen
bird remains and (b) remains of an adult
crane fly (Tipulidea) found on August 24th
2010 in the ice at lake Blávatn. Ljósm./
Photos: Hilmar J. Malmquist.
a)
b)