Náttúrufræðingurinn - 2013, Qupperneq 57

57
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
yfir sjó. Í beitarfriðuðum hólma í
Ormarsá á Melrakkasléttu sem er um
0,3 ha að stærð og í um 95 m h.y.s.
hafa fundist 79 tegundir háplantna
(Hörður Kristinsson, munnl. uppl.,
2011).
Gróður Viðeyjar er bæði grósku-
mikill og blómríkur. Á þetta við um
allar gróðurgerðirnar fjórar. Botn-
gróður í skóginum í Viðey líkist því
sem Steindór Steindórsson1 kallar
blómlendi eða graslendi skógar-
botnsins. Í Viðey voru t.d. hrútaber
og blágresi með mikla þekju í skóg-
inum sem Steindór segir algengustu
tegundir blómlendis í skógum. Í
Viðey voru bugðupuntur og reyr-
gresi með mikla þekju en þessar
grastegundir drottna venjulega þar
sem graslendi einkennir skógar-
botn1. Hins vegar voru geithvönn
og umfeðmingur mjög áberandi
í skógi Viðeyjar sem samkvæmt
Steindóri eru ekki meðal algengustu
tegunda í birkiskógum. Ljóst er að
gróður birkiskógarins og graslend-
isins í Viðey svipar mjög sterklega
til gróðursfars sem má finna í
birkiskógum og víðikjarrlendi
sem lengi hefur verið friðað fyrir
beit3,4,5,6,7 þar sem blaðmiklir tví-
kím blöðungar auk annarra eftir-
sóttra beitarplantna eru áberandi.
Birkiskógur Viðeyjar er misþéttur
og birkið margstofna. Í þeim reitum
sem mældir voru í eynni voru
800–3.800 tré/ha, fjöldi stofna var
að meðaltali 3,6–4,0 á hvert tré og
yfirhæð mest 4,5 m. Til samanburðar
reyndist yfirhæð í gamla Hallorms-
staðarskógi vera um 7,8 m og
þéttleiki um 2.750 tré/ha.31 Í Vatns-
hornsskógi í Skorradal er ríkjandi
hæð um 4,6 m og þéttleiki um 2.870
tré/ha.35 Miðað við úttekt sem gerð
var á íslenskum birkiskógum á
Norðurlandi á árunum 1987–1991
telst þéttleiki 1.000–2.000 tré/ha vera
lágur og 2.000–3.500 í meðallagi.36
Þéttleiki og hæð birkis í Viðey er
því svipuð því sem allvíða finnst í
birkiskógum hér á landi.
Gróður í graslendi Viðeyjar er að
mörgu leyti líkur botngróðri birki-
skógarins (2. tafla). Áberandi teg-
und ir eru reyrgresi, blágresi, geit-
hvönn, mjaðjurt, umfeðmingur og
sigurskúfur. Miðað við tegunda-
samsetningu mætti flokka gras-
lend ið í Viðey sem grasríkt blóm-
lendi en það svipar til þess flokks
graslendis sem Steindór Steindórs-
son1 nefnir jurtastóð eða blómlendi.
Á strandsvæði Viðeyjar er gróður
fjölbreyttur sem ræðst m.a. af raski
árinnar sem skapar stöðugt ný skil-
yrði sem plöntur geta nýtt sér. Þar
fundust tegundir sem hvorki komu
fyrir í reitum samanburðar svæð-
anna, né annars staðar í eynni. Má
þar nefna eyrarrós, gullmuru en
einn ig klukkublóm. Alaskalúpína
óx í breiðum á strandsvæðinu nán-
ast umhverfis eyna, að undan-
skild um hluta af suðvestur strönd-
inni. Líklega er tímaspursmál hve-
n ær hún nær einnig yfir þann hluta.
Lúpínan er hörð í samkeppni og
leiðir yfirleitt til fækkunar plöntu-
tegunda þar sem hún breiðir úr sér37
og má því reikna með að teg undum
fækki þar á komandi árum með
aukinni útbreiðslu henn ar.
Sjaldgæfar tegundir
Í Viðey fundust fáeinar tegundir
sem teljast sjaldgæfar. Grænlilja
er fremur sjaldgæf hér á landi en
finnst nokkuð víða um norðanvert
landið og á Vestfjörðum.25 Hún
hefur fundist á stöku stað í Árnes-
sýslu, á Eyrarbakka árið 1914, við
Laugarvatn árið 1948, í Hvítárnesi
á Kili árið 1972 og í Bláfellshólma
í Hvítá árið 199238 og nú í Viðey
í Þjórsá árið 2009. Grænliljan vex
einkum í skóglendi og innan um
lyng.25 Þótt hún finnist víða á
norðurhveli jarðar er hún sums
staðar sjaldgæf eins og á Bretlandi
og þó einkum á Írlandi en þar er
beit sauðfjár og geita talin ógna
tilvist hennar.39
Kjarrhveiti er sjaldgæf tegund
hér á landi en finnst einkum í inn-
sveit um Suður-Þingeyjarsýslu.25
Teg undin hefur fundist á tveimur
stöðum svo vitað sé á Suðurlandi að
Viðey undanskilinni, í Koðralækjar-
hólma í Tungufljóti í Biskups tung-
um árið 1996 og oftar en einu sinni
á Prestbakka á Síðu, síðast árið
1943.40 Hér á landi vex kjarrhveiti
í birkiskógum og hrísmóum25 en
erlend is finnst það einkum í skóg-
lendi en það er talið nokkuð skugga-
þolið41 en viðkvæmt fyrir beit42.
Reyniviður, sem fannst á tveimur
stöðum í Viðey, er sjaldgæfur við
Þjórsá25. Vitað er að hann kemst
ekki á legg nema hafa frið frá beit43.
Einnig fannst í Viðey baunagras
sem er fremur sjaldgæft inn til
lands ins25 og viðkvæmt fyrir beit.
Baunagrasið getur orðið áberandi
þar sem lengi hefur verið friðað eða
beit lítil.43
Gera má ráð fyrir að tilvist ofan-
greindra fjögurra tegunda í Viðey
megi rekja til sérstakra aðstæðna
í eynni, einkum til friðunar fyrir
sauð fjárbeit en þeirra þriggja fyrst-
töldu einnig til birkiskógarins sem
þar hefur viðhaldist.
Áhrif beitar
Niðurstöðurnar sýna verulegan
mun á gróðri á friðuðu landi eyjar-
innar og á beittu landi samanburðar-
svæða á bökkum Þjórsár (2. tafla).
Munurinn felst einkum í að birki,
blágresi, geithvönn, umfeðmingur,
hrútaber og bugðupuntur hafa mun
meiri þekju í eynni en á saman-
burðar svæðunum. Þessar tegundir
eru flestar eftirsóttar af sauðfé, þar á
meðal birkið10,44 sem yfirleitt á mjög
erfitt uppdráttar þar sem sauð fé
er beitt. Hér á landi hefur blágresi
verið talið eftirsótt af sauð fé45 en það
hverfur að mestu úr landi þar sem
beitarálag er mikið43. Umfeðmingur
er talinn eftirsóttur af sauðfé44 og
er venjulega fremur sjaldgæfur á
beittum svæðum, ekki aðeins hér á
landi heldur einnig víða erlendis41.
Í beitartilraun í Hall ormsstaðaskógi
hvarf hann næstum úr gróðri í
kjölfar sauðfjárbeitar.46
Áhrif beitar á vöxt og viðgang
geithvannar hafa ekki verið könnuð
sérstaklega hér á landi svo við vit-
um til. Hins vegar eru mörg dæmi
um að hún hafi aukist mikið á landi
sem hefur verið friðað fyrir beit svo
sem á Kvískerjum og í Hofsnesi
í Öræfum (Borgþór Magnússson,
munnl. uppl., 2011), í Kverkinni
við Seljaland undir Eyjafjöllum og