Náttúrufræðingurinn - 2013, Qupperneq 87

87
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Taugahrörnunarsjúkdómar
og sjálfsát frumna
Inngangur
Alzheimer sjúkdómurinn sviptir
sjúklinginn minningum sínum,
persónu sinni og að lokum lífinu
sjálfu. Aðrir taugahrörnunarsjúk-
dómar svipta sjúklinginn í fyrstu
hreyfigetu, en leiða að lokum einnig
til dauða. Líklega eru fáir sjúkdómar
eins þjáningarfullir andlega og
taugahrörnunarsjúkdómar eða eins
mikið í húfi fyrir einstaklinginn.
Taugasjúkdómar almennt eru einnig
mjög kostnaðarsamir fyrir þjóðfélög
og heilbrigðiskerfi. Yfir þriðjungur
af öllum heilbrigðisútgjöldum í
Evrópu er vegna sjúkdóma er
tengjast heilanum.1 Í ljósi þeirrar
staðreyndar hefur verið bent á að
í raun ætti svipað hlutfall af rann-
sóknarfé að renna til rannsókna á
taugakerfinu, en hið raunverulega
hlutafall er mun lægra. Í BNA er
áætlað að beinn kostnaður vegna
Alzheimer sjúkdómsins sé yfir tvö
hundrað milljarðar Bandaríkjadala
árlega2 en í Evrópu u.þ.b. hundrað
milljarðar evra3. Við þetta bætist
óbeinn kostnaður; umönnun, vinnu-
tap, álag á ættingja og fleira. Líkurnar
á því að fá taugahrörnunarsjúk-
dóma aukast með hækkandi aldri.
Hjá 65 ára og eldri greinast um 10%
með Alzheimer sjúkdóminn en um
40% eftir 85 ára aldur – tölurnar
miðast við vestræn samfélög.4 Með
hækkandi meðalaldri, t.d. vegna
betri úrræða gegn krabbameinum og
hjartasjúkdómum, fjölgar tilfellum
taugahrörnunarsjúkdóma og þar að
leiðandi vex kostnaður gríðarlega.
Hvoru tveggja mun margfaldast á
næstu áratugum ef ekki koma fram
betri meðferðarúrræði. Þetta ástand
mun sliga bæði fjölskyldur og heil-
brigðiskerfi. Meðferðarúrræði eru fá
og snúast að mestu um að hægja á
sjúkdómnum og gera jafnvel minna
gagn en talið er.5 Orsök þess að
lækningar eru svo gagnslitlar er fyrst
og fremst sú að eftir að taugafrumur
sjúklingsins fara að deyja, er líklega
of seint að grípa í taumana.6 Hér
er því um ólæknandi sjúkdóma
að ræða sem oft hefur verið litið
á sem tilfallandi afleiðingu af því
að ná háum aldri. Með aukinni
meðvitund almennings, bættum
skilningi á orsökum, sérstaklega
Alzheimer sjúkdómsins, og bættum
greiningaraðferðum á þetta viðhorf
til taugahrörnunar mjög líklega
eftir að breytast og óskir eða
kröfur um ráðleggingar varðandi
fyrirbyggjandi aðgerðir að aukast.7
Greining eldri ættingja mun einnig
auka þann áhuga, þó ekki sé endilega
um einfaldar erfðir að ræða. Slíka
Taugahrörnunarsjúkdómar og æðasjúkdómar heila eru alvarleg ógn við
heilsu einstaklinga og þjóðfélög. Helsti áhættuþátturinn er aukinn aldur.
Þó oft sé mikið vitað um sjúkdómana er lítið um lækningar. Líklegt er að
áhugi á fyrirbyggjandi aðgerðum t.d. gegn Alzheimer sjúkdómnum eigi
eftir að aukast. Þó er lítið vitað um raunverulega fyrirbyggjandi aðgerðir
enn sem komið er. Tilraunir á erfðabreyttum tilraunalífverum hafa sýnt
að með því að hindra sjálfsát frumna eykst taugahrörnun. Aukið sjálfsát
má einnig sjá í vefjum þar sem taugahrörnun á sér stað. Áhrif á sjálfsát
frumna eða almenn eyðing á eitruðum prótein fjölliðum eru því mögulega
fyrirbyggjandi aðgerð gegn taugahrörnun og taugasjúkdómum t.d. með
lyfjagjöf. Hitaeiningaþurrð getur líka verið vörn gegn taugasjúkdómum,
mögulega vegna áhrifs á sjálfsát. Það fer þó eftir eðli hvers sjúkdóms
hvort aukning á sjálfsáti virkar sem fyrirbyggjandi aðgerð eða gæti hraðað
sjúkdómnum. Slík áhrif gætu fengist með lyfjagjöf eða mögulega með
breytingum á lífstíl, svo sem tímabundnu eða langvarandi svelti. Í þeim
tilfellum þegar sjúkdómar sem eru tengdir uppsöfnun eitraðra próteina
koma fyrr fram í nútímanum, gæti útskýringin legið í breytingum á
sjálfsáti eða hitaeiningaþurrð.
Pétur Henry Petersen
Náttúrufræðingurinn 83 (1–2), bls. 87–93, 2013
Ritrýnd grein