Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 72

Náttúrufræðingurinn
72
Stöku Íslendingar komast líka
furðu fljótt í kynni við vísindalega
veðurfræði. Talið hefur verið að
Oddur Einarsson hafi lært hjá Tycho
Brahe er hann var við nám í Kaup-
mannahöfn á árunum 1583–1585.
Oddur fjallar m.a. um veður og hafís
í Íslandslýsingu sinni.20 Þess má geta
til gamans að sögupersóna í þekktri
tunglferðasögu Keplers var íslenskur
biskup, en Kepler var aðstoðarmaður
Brahes er sá síðarnefndi hrökklaðist
til Prag undan Kristjáni IV. Fyrstu
náttúrufræðingar Íslendinga (sam-
kvæmt rannsóknum Steindórs frá
Hlöðum), þeir Oddur, Gísli sonur
hans, Jón lærði Guðmundsson og
Þórður Þorláksson Vídalín, fjölluðu
um veður, mismikið þó.21
Nýlega kom í leitirnar í bresku
skjalasafni bréf frá sr. Páli Björnssyni
í Selárdal við Arnarfjörð, og ber það
vitni um að Páll hafi mælt hita með
hitamæli heima í Selárdal. Mælinn
áttu menn frá Konunglega vísinda-
félaginu í Englandi, sem þarna voru
staddir stund úr degi í júlí 1664, og
höfðu hann síðan með sér út í skip
eftir heimsóknina til hins lærða pró-
fasts. Er þetta elsta mæling á Íslandi
sem vitað er um.
Elstu reglubundnu mælingar sem
vitað er um á landinu eru hins
vegar athuganir Niels Horrebows á
Bessastöðum um miðja 18. öld, frá
1. ágúst 1749 til 30. júlí 1751. Þar er
tilgreint veðurlag, vindátt, loftvog í
frönskum þumlungum og hitastig á
Réaumur-mæli.
Þráðurinn var tekinn upp
aftur árið 1779 með athugunum
Rasmus Lievogs stjörnumeistara.
Þær hófust á Bessastöðum en árið
eftir flyst athugunarstaðurinn að
Lambhúsum, sem stóðu um 330
metra suðvestur af kirkjudyrum á
Bessastöðum. Athuganir og mæl-
ingar Lievogs stóðu til ársins 1805.
Jón Þorsteinsson landlæknir í
Nesi við Seltjörn hóf veðurathug-
anir í ársbyrjun 1823 og hélt þeim
uppi af ótrúlegri elju fram á elliár, en
hann lést árið 1855.
Árið 1845 hefjast veðurathuganir
í Stykkishólmi. Hafa þær haldist til
þessa dags og er því Stykkishólmur
elsta veðurathugunarstöð á landinu.
Veðurathugunarstöðvum á Íslandi
hefur fjölgað jafnt og þétt síðan á
seinni hluta 19. aldar. Allítarlega
hefur verið fjallað um veðurathug-
anir á Íslandi fyrr á tíð, og ber þar
einkum að nefna verk þeirra Trausta
Jónssonar veðurfræðings og Hilm-
ars Gunnþórs Garðarssonar sagn-
fræðings.22,23,24
Fræðileg veðurfræði varð einnig
smám saman frásagnarefni mennta-
manna. Þessir fræddu landa sína:
Jónas Hallgrímsson, í senn mesti
náttúrufræðingur og mesta skáld
Íslands er hann lést;23 sr. Magnús
Grímsson er gaf út bók um eðlis-
fræði; Benedikt Gröndal náttúru-
fræðingur og skáld, einn stofn-
enda Hins íslenska náttúrufræði-
félags og fyrsti formaður þess; og
kempan Þorvaldur Thoroddsen
jarðfræðingur.25 Í tímaritum, Skírni,
Andvara og Eimreiðinni, birtust
greinar um náttúrufræði, þar á meðal
nokkrar um veðurfar, jökultíma og
skyld efni. Merkast rita um fræðilega
veðurfræði á þessu tímabili virðist
100 blaðsíðna hefti sem Hið íslenska
þjóðvinafélag gaf út í Kaupmanna-
höfn árið 1882: Um vinda. Höfuð-
þáttur almennrar veðurfræði, eptir C.
F. E. Björling, háskólakennara í Lundi;
íslenzkaður og útgefinn að tilhlutan
Hins íslenzka þjóðvinafélags.26
Þessi litla bók hlýtur að hafa
verið einstaklega áhugaverð á
sínum tíma og hefur vísast sáð
fræjum fróðleiksfýsnar og áhuga á
veðurfræði í huga ungs fólks þótt
enn liðu nokkrir áratugir áður en
íslenskir námsmenn legðu fyrir
sig veðurfræði. Hinn hógværi þýð-
andi bókarinnar er hvorki nefndur
á nafn á titilblaði né annars staðar
10. mynd. Jón Eyþórsson, (1895–1968), ungur maður árið 1916. Að loknu stúdentsprófi 1917
hóf Jón nám í verkfræði við Hafnarháskóla. Hann venti þó fljótlega kvæði sínu í kross og lagði
stund á náttúrufræði þar til hann hélt til Noregs árið 1919. Hann lauk cand.mag.-prófi við Há-
skólann í Osló árið 1923, en hafði þá þegar hafið störf við veðurfræðirannsóknir og veðurspár við
Háskólann í Bergen. Árið 1926 hélt Jón að lokum heim á leið í ævistarfið á hina nýju Veðurstofu
Íslands.