Morgunblaðið - 23.09.2016, Blaðsíða 38

38 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. SEPTEMBER 2016
30
ÁRA
Frábær merino ullarnærföt
sem henta í alla útivist:
Göngur, hlaup, veiði, fjallgöngur,
skíði, hjólreiðar, útilegur.
og allt hitt líka.
Útsölustaðir: Hagkaup • Afreksvörur – Glæsibæ • Bjarg – Akranesi • Fjarðarkaup – Hafnarfirði
Jói Útherji – Reykjavík • JMJ – Akureyri • Icewear – Akureyri • Hafnarbúðin – Ísafirði • Kaupfélag V-Húnvetninga
Kaupfélag Skagfirðinga • Nesbakki – Neskaupsstað • Skóbúð Húsavíkur – Húsvík • Blossi – Grundarfirði • Efnalaug Dóru – Hornafirði
Efnalaug – Vopnafjarðar • Siglósport – Siglufirði • Heimahornið – Stykkishólmi • Grétar Þórarinsson – Vestmannaeyjum
Höfðabakka 9, 110 Reykjavík • Sími 561 9200 • run@run.is • www.run.is
Silja Björk Huldudóttir
silja@mbl.is
„Okkur langaði til að sýna aðra hlið á
Jóni Kaldal en þá viðteknu,“ segir
Inga Lára Baldvinsdóttir, sviðsstjóri
myndasafns Þjóðminjasafns Íslands,
um ljósmyndasýninguna Kaldal í
tíma og rúmi sem ásamt sýningunni
Portrett Kaldals
verður opnuð í
Þjóðminjasafni
Íslands á morgun,
laugardag, kl. 15.
Með sýningunum
tveimur er þess
minnst að 120 ár
eru liðin frá fæð-
ingu Jóns, en sýn-
ingarnar standa
fram í janúar.
„Sýningin með
portrettum Jóns er ákveðin klassík í
íslenskri ljósmyndun. Úrvalið, sem
telur 81 portrett, var upphaflega val-
ið af Jóni sjálfum og þetta eru frum-
myndir unnar af honum með aðstoð
konu hans Guðrúnar Sigurðardóttur.
Á sýningunni eru fjölmargar myndir
sem hafa orðið þjóðþekktar og eru í
raun orðnar samofnar ímynd okkar
af viðkomandi einstaklingum eins og
Ástu Sigurðardóttur skáldkonu,
Steini Steinarr ljóðskáldi, Jóhannesi
Kjarval listmálara og Halldóri Lax-
ness skáldi. Þeir sem eru nógu gaml-
ir til þess þekkja þessi verk frá fyrri
sýningum,“ segir Inga Lára og rifjar
upp að Jón Kaldal hafi sjálfur sýnt
myndirnar árið 1966 í tengslum við
sjötugsafmæli sitt, en myndirnar
hafi aftur verið sýndar árið 1996 þeg-
ar Jón Kaldal hefði orðið 100 ára. Að
sögn Ingu Láru hafa myndirnar tví-
vegis verið gefnar út á bók, en ekkert
jafnist á við að sjá sjálfar frummynd-
irnar.
„Sýningin 1966 var tímamótasýn-
ing, því þá tíðkuðust ljósmyndasýn-
ingar ekki nema hjá áhugaljósmynd-
urum. Þetta eru frummyndir sem
hann hefur sjálfur gert. Það er
óvanalegt að eiga svona mikið úrval
af stækkuðum frummyndum frá
manni af hans kynslóð,“ segir Inga
Lára og útskýrir að frummynd þýði
að Jón Kaldal hafi unnið myndirnar
sjálfur og stækkað eftir glerplötum.
„Við eigum tugi þúsunda af glerplöt-
um frá ljósmyndastofu Jóns, en í út-
löndum þykja „vintage print“ eða það
sem við köllum frummyndir vera al-
vörugripir. Ef við gerðum nýjar
myndir, jafnvel þó að við gerðum þær
með gamalli aðferð þá þykja þær
ekki eins fínar,“ segir Inga Lára, en
frummyndir Jóns og safn frá ljós-
myndastofu hans eru varðveitt í
Þjóðminjasafni.
Meistari portrettsins
„Þegar brann á ljósmyndastofu
Jóns við Laugaveg árið 1963 ákvað
hann að afhenda Þjóðminjasafni Ís-
lands eldri hluta safns síns, en um
þremur áratugum síðar afhentu erf-
ingjar hans afganginn af myndum
hans til varðveislu.“
Að sögn Ingu Láru lærði Jón Kal-
dal ljósmyndun á árunum 1915 til
1918 hjá Carli Ólafssyni ljósmynd-
ara, sem rak ljósmyndastofu á
Laugavegi 46. „Hún þótti sú fínasta í
Reykjavík á sínum tíma. Eftir það fór
hann til Danmerkur að stunda frek-
ara nám í ljósmyndun,“ segir Inga
Lára, en Jón sótti m.a. námskeið í
Fagskolen sem Dansk fotografisk
Forening rak í Kaupmannahöfn.
Hann dvaldi þar til 1925 og starfaði
sem ljósmyndari á stofu, fyrst hjá
Emil Clausen og síðar hjá Peter El-
felt, sem var konunglegur ljósmynd-
ari og rak ljósmyndaverkstæði í Øs-
tergade 25. „Jón vitnaði í sænskan
ljósmyndara sem hann vann þar með
og hét Johansson og sagðist hafa
lært mest af honum af því sem hann
lærði,“ segir Inga Lára. Árið 1925
flutti Jón til Íslands og keypti ljós-
myndastofu Jóhönnu Pétursdóttur &
Co. á Laugavegi 11 og rak hana til
1974. „En þá tók Ingibjörg Kaldal
dóttir hans við rekstrinum og rak
stofuna til 1981.
Eftir að Jón hóf rekstur ljós-
myndastofu sinnar í Reykjavík skap-
aði hann sér fljótlega orð fyrir að
vera listfengur ljósmyndari og taka
öðruvísi portrett. Fyrst og fremst
snýr það að samspili ljóss og skugga
þar sem andlitið er lítið lýst. Gott
orðspor hans leiddi til þess að fræga
fólk þess tíma sóttist eftir því að fá
Jón til að mynda sig, enda varð það
ákveðið stöðutákn að sitja fyrir hjá
Kaldal. Hann hefur verið kallaður
meistari portrettsins.“
Takmörkuð tímasneið
Spurður hvort Jón hafi sótt sér
innblástur eitthvað segir Inga Lára
ábyggilegt að Jón hafi þekkt til er-
lendra strauma í ljósmyndun. „Það
er ákveðinn expressjónismi í sumum
mynda hans, þannig að hann hlýtur
að hafa séð erlend blöð og bækur og
getað tileinkað sér eitthvað út frá
þeim. Portrett hans eru ekki hefð-
bundin heldur reynir hann að lyfta
þeim á hærra listrænt plan,“ segir
Inga Lára og bendir á að í ljósi þess
hversu frægur Jón er fyrir portrett
sín gleymist oft að hann átti sér auð-
vitað fleiri hliðar sem ljósmyndari.
„Á Veggnum framan við Myndasal-
inn munum við sýna 38 ljósmyndir
sem eru úrval af myndum sem hann
tók innan dyra bæði af einkarýmum
og opinberum rýmum, en þarna eru
myndir frá skólum, heimilum fólks,
heimavistarskólum, vinnustöðum og
verslunum. Það er ákaflega fróðlegt
að sjá svona takmarkaða tímasneið
af húsakynnum Íslendinga,“ segir
Inga Lára og bendir á að myndirnar
séu teknar á tólf ára tímabili, þ.e. frá
1926 til 1938.
„Á myndunum má sjá hvernig að-
búnaðurinn var, t.d. á heimavist-
arskólum á Hvítárbakka, í Reykholti
og á Laugarvatni. Þar má má sjá
bæði gamaldags heimili og rými þar
sem módernisminn er að hefja inn-
reið sína, t.d. í húsbúnaði. Í mynd-
unum birtast og mætast ólíkir tímar.
Þetta er gríðarlega mikilvæg heimild
um tíðaranda,“ segir Inga Lára og
bendir á að myndirnar séu ný tölvu-
útprent sem gerð eru eftir glerinu. „Í
flestum tilvikum eru myndirnar
mannlausar, en í sumum tilvikum
hefur fólk kosið að sitja fyrir. Sem
dæmi má sjá mynd sem Jón tók á
heimili Haraldar Árnasonar kaup-
manns sem rak mestu og fínustu búð
í Reykjavík á sínum tíma. Einnig er-
um við með myndir úr nýjum húsum
við Laufásveg, nýjum húsum úr
Samvinnubústöðum, myndir innan
úr herbergjum frá Gamla-Garði, sem
þá var nýbyggður, þar sem sjá má
hvernig aðbúnaður námsfólks var.“
Þess má að lokum geta að í tilefni
þess að 120 ár eru liðin frá fæðingu
Jóns hafa afkomendur hans unnið að
nýrri bók sem væntanleg er frá
Crymogeu fljótlega.
„Sýna aðra hlið á Jóni Kaldal“
 Tvær sýningar með ljósmyndum
Jóns Kaldals verða opnaðar í Þjóð-
minjasafni Íslands á morgun kl. 15
Skeggjaður Sr. Arnór Árnason á Hofi í Skagafirði. Listmálari Finnur Jónsson lést 1993 á 101. aldursári.
Inga Lára
Baldvinsdóttir
Erla María Markúsdóttir
erla@mbl.is
„Mig hefur alltaf langað að verða
leikstjóri,“ segir Gréta Kristín Óm-
arsdóttir, sem útskrifaðist af Sviðs-
höfundabraut Listaháskóla Íslands
síðasta vor. „Ef maður hefur áhuga
á leikhúsi er þetta þverfagleg leið
inn í það, maður fær að kynnast
mörgum hliðum sviðslistar.“ Nú hef-
ur draumur hennar orðið að veru-
leika og verður fyrsta leikritið undir
stjórn hennar frumsýnt í Þjóðleik-
húsinu í kvöld.
Um er að ræða útskriftarsýningu
Grétu, Stertabendu, sem verður
settu upp í Kúlunni í samstarfi við
Þjóðleikhúsið og aðeins eru örfáar
sýningar á dagskrá. Íslensk þýðing,
leikgerð og leikstjórn er í höndum
Grétu. Stertabenda er hárbeitt og
meinfyndin rannsókn á starfi leik-
arans og eðli sviðsetningar. Verkið
er eftir þýska leikskáldið Marius
von Mayenburg og var frumsýnt í
Schaubühne-leikhúsinu í Berlín árið
2010. „Titillinn á frummálinu, Per-
plex, er skemmtilega margrætt orð.
Það getur þýtt bæði óreiða og
ringulreið og að gera einhvern ringl-
aðan. Stertabenda er eina orðið sem
mér fannst standa upp úr þegar ég
skoðaði samheitaorðabók. Maður
þekkir þetta orð ekki alveg en það
er grípandi og hljómar eins og eitt-
hvað sem maður myndi segja,“ segir
Gréta.
Elskar óskiljanlegt verkið
Verkinu kynntist hún í Austur-
ríki, en það datt í fangið á henni af
himnum ofan, eins og hún lýsir því
sjálf. „Það var einhver ráðgáta í
verkinu sem ég skildi ekki og fannst
spennandi. Ég fann handritið og
ákvað að ég yrði að setja þetta upp.
Frá fyrsta degi hefur þetta verið al-
gjör ráðgáta, þetta verk. Ég skil það
ekki enn og þess vegna elska ég það
svona mikið og finnst það spennandi
og gaman að vinna með það.“ Gréta
Ringulreið sem
hægt er að túlka
á marga vegu
 Útskriftarsýning Grétu Kristínar
Ómarsdóttur ratar í Þjóðleikhúsið