Læknablaðið - 01.06.2016, Blaðsíða 29

LÆKNAblaðið 2016/102 289
Inngangur
Kynferðislegt ofbeldi og áreitni gagnvart börnum
og unglingum er ein mesta ógn við heilbrigði þeirra
vegna þess hversu alvarlegar afleiðingar það getur haft
í för með sér. Það er því ekki að undra að umræðan um
þetta vandamál hafi verið mikil undanfarna áratugi.
Samhliða hafa birst fjölmargar rannsóknir á þessu
sviði, svo sem á afleiðingum, orsökum og við hvaða að-
stæður slíkt ofbeldi á sér stað,1 en ekki síður hversu al-
gengt það er.2,3 Í ljós hefur komið að slíkt ofbeldi eykur
sálræn vandamál og áhættuhegðun hvort sem það fel-
ur í sér líkamlega snertingu eður ei.4 Algengt er einnig
að afleiðingarnar séu viðvarandi fram á fullorðinsár.5
Kynferðislegt ofbeldi felur í sér kynferðislega hegð-
un gagnvart einstaklingi sem er höfð í frammi gegn
vilja, án samþykkis, með ofbeldi, stjórnun eða ógn-
andi hætti.6 Kynferðislegt ofbeldi gagnvart barni telst
samkvæmt Alþjóðaheilbrigðisstofnuninni (World
Health Organization – WHO) vera öll þátttaka barns
í hverskyns kynferðislegum athöfnum sem það skil-
ur ekki til fullnustu, er ófært um að veita samþykki
fyrir, hefur ekki þroska til að veita samþykki, brýtur
gegn landslögum eða samfélagslegum viðmiðum. Slíkt
ofbeldi gagnvart barni getur átt sér stað milli tveggja
barna eða milli barns og fullorðins einstaklings sem
hefur yfirburðastöðu gagnvart þolandanum, til að
mynda með tilliti til aldurs, þroska, stöðu eða líkam-
legra yfirburða.7
Talið er að ein af hverjum þremur til fjórum konum
og einn af hverjum 6 til 10 körlum hafi orðið fyrir kyn-
ferðislegu ofbeldi í æsku. Stúlkur eru þrisvar sinnum
Inngangur: Kynferðisleg áreitni og ofbeldi gagnvart börnum og ungling-
um er ein alvarlegasta ógn við heilbrigði þeirra. Markmiðið var að rann-
saka algengi og áhrif þess á íslenska unglinga í 10. bekk.
Efniviður og aðferðir: Rannsóknin byggir á gögnum úr íslenska hluta
HBSC-rannsóknarinnar á heilsu og lífskjörum skólabarna. Alls tóku
3618 íslenskir nemendur þátt í alþjóðlegri spurningalistarannsókn sem
lögð var fyrir alla nemendur í 10. bekk í öllum skólum landsins að einum
undanskildum. Reynsla nemenda af kynferðislegri áreitni og ofbeldi var
metin með því að spyrja hversu oft þau hefðu gegn sínum vilja verið: a)
snert með kynferðislegum hætti, b) verið látin snerta annan einstakling
með kynferðislegum hætti, c) verið reynt að hafa við þau samfarir eða
munnmök eða d) einhverjum hefði tekist að hafa við þau samfarir eða
munnmök.
Niðurstöður: Niðurstöður leiddu í ljós að 14,6% (527) þátttakenda höfðu
orðið fyrir einhvers konar kynferðislegri áreitni eða ofbeldi. Af þeim höfðu
4,5% (162) orðið fyrir slíku einu sinni en 10,1% (365) höfðu annaðhvort
orðið oftar fyrir ákveðinni gerð ofbeldis eða því hafði verið beitt gegn
þeim á margvíslegri hátt. Um 1% þátttakenda, eða 35 einstaklingar, sögð-
ust hafa orðið mjög oft fyrir nær öllum gerðum ofbeldis og áreitni. Tíðni
vanlíðunar og áhættuhegðunar var mun hærri hjá þeim sem höfðu orðið
fyrir kynferðislegri áreitni eða ofbeldi.
Ályktun: Þó niðurstöðurnar sýni að algengi kynferðislegrar áreitni og
ofbeldis gegn unglingum sé svipað og í öðrum vestrænum löndum er það
nokkuð hærra en sambærileg rannsókn á Íslandi leiddi í ljós fyrir áratug.
ÁGRIP
líklegri en drengir til að verða fyrir slíku. Meirihluti
þeirra barna sem verður fyrir kynferðislegu ofbeldi í
æsku þekkir brotamanninn (49-84%) og í 12-20% tilfella
á ofbeldið sér stað innan fjölskyldu brotaþola.7
Íslensk rannsókn meðal 16-19 ára ungmenna sýndi
fram á að 36% stúlkna og 18% drengja höfðu orðið fyr-
ir kynferðislegu ofbeldi.8 Þær niðurstöður voru svip-
aðar þeim sem komu fram í safngreiningu (meta-ana-
lysis) rannsókna frá Norður-Ameríku, en samkvæmt
henni höfðu um 30% stúlkna og 15% drengja upplifað
slíkt.9 Hærri tíðni kom fram í sænskri rannsókn á ung-
mennum á framhaldsskólaaldri en niðurstöður þeirrar
könnunar leiddi í ljós að 65% stúlkna og 23% drengja
höfðu orðið fyrir kynferðislegu ofbeldi.10
Mjög mikill munur er þó á algengi kynferðislegs
ofbeldis gagnvart börnum og unglingum eftir rann-
sóknum þar sem niðurstöðurnar spanna allt frá 2%
upp í 65%.9 Á þessum mikla breytileika eru ýmsar
mögulegar skýringar. Helst ber að nefna að ekki eru
allir rannsakendur sammála um hvernig skilgreina
beri slíkt ofbeldi, við hvaða aldur skuli miða, hvort
ákveðinn aldursmunur þurfi að vera milli þolanda og
geranda, hvort nauðung þurfi að koma til og hvers eðl-
is verknaðurinn er til að teljast kynferðislegt ofbeldi.2,11
Þegar kynferðislegt ofbeldi er skilgreint með víðustum
hætti er öll kynferðisleg hegðun gagnvart barni talin
til kynferðislegs ofbeldis og þarf þá snerting ekki að
koma til. En í öðrum rannsóknum hefur kynferðislegt
ofbeldi verið skilgreint þannig að snerting þurfi að eiga
sér stað. Þegar allra þrengsta skilgreiningin er notuð
Greinin barst
22. október 2015,
samþykkt til birtingar
3. maí 2016.
Höfundar hafa
útfyllt eyðublað um
hagsmunatengsl.
Algengi kynferðislegrar áreitni og
ofbeldis gegn íslenskum unglingum
Ársæll Már Arnarsson1 faraldsfræðingur, Kristín Heba Gísladóttir1 sérfræðingur í félagsvísindum, Stefán Hrafn Jónsson2 félagsfræðingur
1Félagsvísindadeild
Háskólans á
Akureyri, 2félags- og
mannvísindadeild
Háskóla Íslands.
Fyrirspurnir:
Ársæll Már Arnarsson
aarnarsson@unak.is
http://dx.doi.org/10.17992/lbl.2016.06.87 R A N N S Ó K N