Læknablaðið - 01.06.2016, Blaðsíða 30

290 LÆKNAblaðið 2016/102
R A N N S Ó K N
er gert ráð fyrir því að ekki aðeins snerting heldur samræði þurfi
að eiga sér stað.11 Í rannsóknum þar sem skilgreining á kynferðis-
legu ofbeldi felur einungis í sér sifjaspell eða samræði er algengið
vitanlega metið mun lægra.2 Úrtaksaðferð er einnig mismunandi
í þessum rannsóknum sem gerir beinan samanburð erfiðari.12
Langflestar rannsóknir benda til að stúlkur séu frekar þolendur
en drengir.2
Rannsóknir hafa sýnt að kynferðislegt ofbeldi hefur ýmiskonar
sálræn áhrif og eykur sjálfsvígshugsanir meðal unglinga, jafnvel
óháð því hvort þau sýna jafnframt einkenni þunglyndis.13,14 Einnig
eru tengsl við vímuefnanotkun15 og ýmiskonar geðraskanir16,17
eins og þunglyndi,18,19 kvíða19 og áfallastreituröskun20,21 vel þekkt.
Rannsóknir á íslenskum unglingum hafa sýnt tengsl kynferðisof-
beldis við bæði reiði og depurð.8
Markmið rannsóknarinnar var að meta hversu algengt er að
unglingar í 10. bekk á Íslandi hafi orðið fyrir kynferðislegri áreitni
eða ofbeldi og hvort slík reynsla tengist áhættuhegðun og vanlíð-
an.
Efniviður og aðferðir
Þessi rannsókn er byggð á gögnum sem safnað var í íslenskum
hluta HBSC-rannsóknarinnar á heilsu og lífskjörum skólabarna
(Health and behaviour of school-aged children). Gagnasöfnun
rannsóknarinnar fer fram á fjögurra ára fresti í rúmlega 40 Evrópu-
löndum og er studd af Alþjóðaheilbrigðisstofnuninni (WHO).22
Íslensk þýðing á alþjóðlegum spurningalista var lögð fyrir alla
nemendur í 6., 8. og 10. bekk í öllum skólum landsins sem mætt-
ir voru í skólann á fyrirlagnardaginn, í febrúar 2014. Einn skóli,
Sæmundarskóli í Reykjavík, hafnaði þátttöku. Annars tóku allir
skólar þátt. Spurningar um kynferðislega áreitni og ofbeldi voru
einungis lagðar fyrir nemendur í 10. bekk, en af þeim tóku 3618
þátt, eða sem samsvarar 85% allra nemenda sem skráðir voru í 10.
bekk. Kynjaskipting var nánast jöfn – 1783 (50,7%) voru karlkyns
og 1731 (49,3%) kvenkyns en 104 nemendur svöruðu ekki spurn-
ingunni um kyn.
Til þess að afla upplýsinga um hvort nemendur hefðu orðið fyr-
ir kynferðislegu ofbeldi eða áreitni voru þeir spurðir hvort þeir
hefðu gegn vilja sínum: a) verið snertir með kynferðislegum hætti,
b) verið látnir snerta annan einstakling með kynferðislegum hætti,
c) orðið fyrir tilraun til samfara eða munnmaka eða d) orðið fyrir
því að einhverjum hefði tekist að hafa við þá samfarir eða munn-
mök. Svarmöguleikarnir voru: „Ég neita að svara“, „Aldrei“, „Einu
sinni“, „Nokkrum sinnum“ og „Oft“. Þessar spurningar byggjast
á styttri og staðlaðri útgáfu af „Adverse Childhood Experiences
questionnaire“23 og eru hluti af hinum alþjóðlega HBSC-spurn-
ingalista.22
Einnig voru notaðar spurningar um daglegar reykingar,
reynslu af kannabis og hvort unglingarnir hefðu orðið drukknir
oftar en 10 sinnum um ævina. Þessar spurningar hafa verið not-
aðar í HBSC-rannsókninni frá árinu 1985 og hafa verið sérstaklega
skoðaðar með tilliti til réttmætis og áreiðanleika sem hvorttveggja
hefur reynst fullnægjandi.23
Unglingarnir voru einnig spurðir um hversu oft þeir upp-
lifðu höfuðverki, magaverki, bakverki, depurð, pirring eða vont
skap, væru taugaóstyrkir eða ættu við svefnörðugleika að stríða.
Svarmöguleikar voru nokkrir en í þessari rannsókn var hópnum
skipt í tvennt; þá sem sögðust upplifa slíkt nær daglega og hina
sem gerðu það sjaldnar. Þessar spurningar eru hluti af „HBSC
Symptoms Checklist“ sem var fyrst lagður fyrir í alþjóðlegu rann-
sókninni árið 1993 og hefur sýnt sig hafa bæði ágætis réttmæti og
endurprófunaráreiðanleika (r=0,79).24
Þá var einnig spurt um reynslu svarenda af einelti – bæði því
hvort þeir hefðu verið lagðir í einelti og hvort þeir hefðu lagt aðra
í einelti. Þessar spurningar eru teknar upp úr spurningalista
Olweus25 og hafa verið hluti af HBSC-rannsókninni frá árinu 2001.
Réttmæti og áreiðanleiki þeirra hefur verið staðfestur og þær hafa
verið notaðar í fjölda annarra rannsókna.22 Í þessari grein var litið
sérstaklega til þeirra sem svöruðu að þeir upplifðu slíkt oft í hverri
viku.
Að lokum var spurt um líðan nemendanna í skóla og þeir sem
sögðu að sér liði alls ekki vel voru teknir sérstaklega til skoðunar.
Þessi spurning hefur verið hluti af HBSC-listanum frá árinu 1985
en hefur enn ekki verið rannsökuð með tilliti til réttmætis.22
Rannsóknin byggir á ópersónugreinanlegum gögnum og því
ekki leyfisskyld en var tilkynnt til Persónuverndar (tilkynning
númer S6463). Eftir að kynningarbréf og eintak af spurningalist-
anum hafði verið sent til skólastjóra allra grunnskóla á Íslandi
var haft samband við þá og þeir beðnir um leyfi til að leggja
fyrir spurningalistann. Allir gáfu leyfi sitt að undanskildum Sæ-
mundarskóla í Reykjavík. Öllum forráðamönnum var síðan sent
upplýsingabréf þar sem þeim var kynnt efni rannsóknarinnar og
þeim gefinn kostur á að hafna þátttöku. Að auki var öllum þátt-
takendum gerð grein fyrir því á forsíðu spurningalistans að þau
þyrftu hvorki að taka þátt né heldur að svara öllum spurningun-
um.
Nemendur svöruðu útprentuðum spurningalista skriflega í
kennslustund og skiluðu honum ómerktum í lokuðu umslagi.
Kennari eða starfsmaður rannsóknarinnar sáu um að safna um-
slögunum saman.
Þar sem ekki var um að ræða rannsókn á úrtaki heldur á nær
öllu þýðinu var ekki notast við ályktunartölfræði við úrvinnslu
gagna.
Niðurstöður
Alls sögðust 14,6% (527) þátttakenda hafa orðið fyrir kynferðis-
legri áreitni eða ofbeldi. Af þeim sögðust 4,5% (162) hafa orðið
fyrir slíku einu sinni, en 10,1% (365) höfðu annaðhvort orðið oftar
fyrir ákveðinni gerð áreitni eða ofbeldis eða því hafði verið beitt
gegn þeim á margvíslegan hátt. Langalgengast var að þeir sem
hefðu orðið einu sinni fyrir slíku hefðu verið snertir með kynferð-
islegum hætti. Um 1% þátttakenda bæði pilta og stúlkna, eða alls
35 einstaklingar, sögðust hafa orðið mjög oft fyrir nær öllum gerð-
um ofbeldis og áreitni.
Í töflu I sést hversu algengt það var að þátttakendur hefðu orðið
fyrir kynferðislegri áreitni eða ofbeldi, flokkað eftir kyni. Alls
slepptu 158 strákar að svara spurningunni „Hefur einhver snert
þig eða káfað á þér með kynferðislegum hætti gegn þínum vilja?“
og 64 að auki neituðu að svara. Af þeim 1561 strákum sem tóku af-
stöðu sögðust 6,5% einhvern tíma hafa orðið fyrir slíku. Mun fleiri
stelpur tóku ekki afstöðu til spurningarinnar, eða 406, en svipað