Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.05.1996, Blaðsíða 8

Peppers og Knapp (1980), sem rannsökuðu sorgarviðbrögð
mæðra, lýstu ástandi sem þeir kölluðu skuggasorg (shadow
grief). Skuggasorg lýsir sér með skyndilegri hryggð, grát-
köstum, hræðslu og annarri vanlíðan og töldu Peppers og
Knapp að hún gæti komið fram hjá mæðrum, þeim oft algerlega
að óvörum árum eða jafnvel áratugum eftir fósturlát, andvana
fæðingu eða andlál ungbams. Skuggasorgin virtist sérstaklega
koma fram í tengslum við fæðingar- og dánardaga barnanna en
gat þó komið fram af öðru tilefni.
DeFrain, Emst, Jakub og Taylor (1991) komust að því að
„tíminn læknar ekki öll sár -sum sár gróa aldrei“. Þau sýndu
fram á með rannsóknum sínum að foreldrar virtust syrgja látið
barn alla tíð. Ymsir atburðir virtust minna foreldrana á barnið,
svo sem fyrsti skóladagurinn, útskriftir úr skólum eða giftingar.
Sb'kri atburðir gátu leitt til ævilangra vangaveltna um hvernig
bamið þeirra hefði orðið. Teel (1991) áréttaði þess vegna
mikilvægi þess að fagfólk áttaði sig á fyrirbrigðinu skuggasorg.
Hún lagði áherslu á að veita þyrfti syrgjendum langtíma
stuðning í stað þess að ætlast til þess að sorgin væri einungis
tiltölulega stutt tímabundið ástand.
Ahrif sorgar á fjölskylduna
Innan geðheilbrigðisfræðinnar hefur aðallega verið litið á
viðbrögð við missi sem tilfinningaátökum hjá einstaklingnum.
Litið er á sorgina fyrst og fremst sem einstaklingsbundið
fyrirbrigði, en áhrif hennar á fjölskylduna sem heild hafa lítt
verið könnuð. Til dæmis er ekki vitað nægilega vel hvorl áhrif
sorgarinnar em mismunandi eftir þroskastigi ijölskyldunnar. Þá
er átt við hvort fjölskylda með smábörn bregst við dauðsfalli á
annan liátt en fjölskylda með unglinga eða miðaldra fjölskylda,
svo dæmi sé tekið. Ahrif sorgarinnar á stórfjölskylduna hafa
heldur ekki verið könnuð nægilega vel (Walsh og McGoldrick,
1991).
Meðal þeirra fáu sem skoðað hafa áhrif sorgarinnar á
fjölskylduna í heild em Bowen (1976) og Paul og Grosser
(1965). Bowen (1976) lýsti langtíma áhrifum missis sem
tilfinningalegu losti er gæti gert vart við sig mánuðum eða
jafnvel ámm eftir andlát náins ættingja eða vinar. Hann taldi
auk þess að sum dauðsföll væru þýðingarmeiri en önnur og
þess vegna hefðu þau meiri áhrif á fjölskylduna. Þessi áhrif
áleit Bowen að gætu komið fram sem livers kyns vandamál, svo
sem líkamlegir sjúkdómar, tilfinningalegir og/eða félagsleg
vandamál.
McGoldrick og Walsh (1991) studdu kenningu Bowens, en
þær sögðu að ýmiss konar geðrænar og líkamlegar tmílanir
hefðu verið tengdar nýlegum missi. Slíkar tmílanir töldu þær
að finna mætti í ýmsum einkennum sem koma fram í fjölskyld-
unni eða hjá einstaklingum innan hennar. Slík einkenni geta
til dæmis verið hegðunarvandamál bams eða erfiðleikar í
hjónabandi. Samt sem áður eru þessi tengsl milli dauðsfallsins
og annarra erfiðleika eða vandamála oft ekki augljós við fyrstu
sýn. Baptiste (1983) vann til dæmis með nokkmm fjölskyldum
sem höfðu leitað til hans vegna erfiðleika í hjónabandi. Það
var þó ekki fyrr en liðið var á meðferðina að í ljós kom að í
þessum fjölskyldum hafði ungbarn dáið skömmu áður en
erfiðleikamir í hjónabandinu hófust. Svipaða reynslu liöfðu
fjölskyldufræðingamir Wright og Nagy (1993). Til þeirra leitaði
fjölskylda að því er virtist vegna hugsanlegrar kynferðislegrar
misnotkunar á elsta syninum. En síðar í meðferðinni kom í ljós
að fjölskyldan leið vegna sorgar vegna yfirvofandi dauðsfalls
móðurinnar, sem þjáðist af ólæknandi krabbameini.
Onnur viðhorf
Sá stuðningur, sem einstaklingnum er veittur með hliðsjón
af hefðbundnum sorgarhugmyndum, reynist ekki alltaf
gagnlegur þeim sem þjást vegna látins ættingja. White (1988)
fékk til meðferðar marga þá einstaklinga sem höfðu verið
greindir með sjúklega sorg. Þessir einstaklingar voru sér vel
meðvitaðir um lokamarkmið sorgarúrvinnslunnar sem var að
sætta sig endanlega við missinn og halda áfram að lila lífinu.
White tók eftir að meðferð, sem fylgdi hefðbundnum hugmynd-
um um sorg, virtist koma í veg fyrir að þessir einstaklingar
næðu að njóta sín þrátt fyrir missinn. Hann lagði þvf til að
endurnýja þyrfti sambandið við hinn látna ættingja eða vin. Við
þessa endurnýjun notaði hann kveðjumyndhvörfin „komdu
sæl(l)“ f stað þess að segja endanlegt „vertu sæl(l)“ við hinn
látna ættingja. Hann taldi óheppilegt að krefjast þess að
aðlögun að missi fæli í sér að kveðja endanlega þann látna.
Slík krafa um endanlega kveðju gæti leitt til þess að syrgj-
andinn yrði enn u|)pteknari af hinum látna en ella. Til þess að
endurnýja sambandið við hinn látna ættinga, notfærði White
sér ákveðnar spurningar eða spurningatækni sem hvöttu til
jákvæðra tengsla við lúnn látna. Sem dæmi um spurningar sem
White spurði skjólstæðinga sína má nefna: „Ef þú sæir sjálfa
þig núna með augum Jóns, eftir hverju tækirðu, sem þú myndir
virða og meta við sjálfa þig?“ og „Hvernig myndi það breyta
líðan þinni, myndir þú virða og meta þetta við þig einmitt
núna?“ White taldi einnig að kveðjumyndhvörfin væru sérlega
gagnleg foreldrum sem hefðu misst fóstur eða ungbarn.
Barnsmissir verður oft lil þess að foreldrum finnst sem þeim
hafi mistekist f foreldrahlutverkinu og gætu því myndhvörfin
auðveldað þeim að sjá sjálfa sig á jákvæðan hátt í hlutverki
foreldris. Einnig gætu þau leyft foreldrunum að sjá sig með
augum bamsins og þannig gætu þeir ímyndað sér hvemig
barninu hefði líkað við þá sem foreldra.
Maturana og Varela (1987) hafa sett fram athyglisverða
kenningu um skilningarvit. Litið er á einstaklinginn sem lokað
taugakerfi óháð ytra umhverfi sínu. Sem lífvera hefur
einstaklingurinn þróast bæði sem einstaklingur og sem tegund.
Þessi þróun hefur orðið til þess að sérhver einstaklingur er
einstakur að allri gerð og ólíkur öllum öðmm einstaklingum.
Tveir einstaklingar em því í raun tvö ólík keríi og hvor um sig
bregst því við missi á sinn einstaka hátt.
Hjúkmnarfræðingar, eins og allar aðrar mannlegar verar,
eru athugendur sem skoða heiminn út frá eigin kerfi (Maturana
og Varela, 1987). Við hjúkranarfræðingar metum því hegðun
syrgjenda út frá þvf sem við sjáum og heyram, en við sjáum og
heyram einungis það sem bygging okkar og þróun leyfir. Þess
vegna getur mat okkar aldrei flokkast sem rétt mat eða rangt
heldur endurvarpar það einungis þekkingu okkar og reynslu
sem einstaklinga.
Þar sem einstaklingurinn er lokað kerfi sem bregst við ytri
áreitum í samræmi við eigin byggingu og þróun er ekki hægt að
segja fyrir um hvernig hann muni bregðast við dauðsfalli.
Lokuð kerfi gera aldrei mistök og þau hegða sér í samræmi við
eigin byggingu en ekki samkvæmt einhverjum fyrirfram
ákveðnum tilgangi (Dell, 1985; Maturana, 1978). Þar af
leiðandi er ólíklegt að syrgjendur fylgi ákveðnu sorgarferli sem
TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA 2. tbl. 72. árg. 1996