Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2000, Blaðsíða 14

(Foster, Worden, Costanza og Solomon, 1992; Hill, White,
Jolley o.fl., 1988; Wood, 1996) en aðrir benda á að varast
beri að draga ályktanir um áhrif sjálfskoðunar á dánartíðni
af völdum brjóstakrabbameins (Day, 1988). Hins vegar,
þrátt fyrir augljósa kosti sjálfskoðunar, hafa erlendar og
innlendar kannanir sýnt að fáar konur stunda reglubundna
sjálfskoðun (Gunnlaugur Geirsson, 1983; Wardle o.fl.,
1995) og þar eru hjúkrunarfræðingar engin undantekning
(Heyman o.fl., 1991). í rannsókn meðal evrópskra kvenna á
aldrinum 17-30 ára kom í Ijós að einungis 6% íslenskra
kvenna framkvæmdu reglulega sjálfskoðun (10x eða oftar á
ári), 72% sögðust aldrei framkvæma hana (Wardle o.fl.,
1995). í nýlegum upplýsingum frá Krabbameinsfélagi
íslands kemur fram að á 10 ára tímabili (1989-1998)
framkvæmdu einungis 35% kvenna á aldrinu 40-69 ára
reglulega sjálfskoðun og var það um 10% aukning saman-
borið við tímabilið 1979-1988 (Elínborg Ólafsdóttir, 1999).
Æskilegt er að sjálfskoðun brjósta sé framkvæmd 7-10
dögum eftir blæðingar og konur, sem eru þungaðar eða
hættar á blæðingum, hafi ákveðinn dag mánaðarlega.
Brjóstamyndataka er álitin áreiðanlegasta greiningar-
aðferðin og er talin geta greint æxli 1 -2 árum áður en þau
verða þreifanleg (Helzlsouer, 1995). Þó hefur verið bent á
að sum þreifanleg æxli (10%) sjáist ekki í brjóstamynda-
töku. Regluleg myndataka hefur reynst áreiðanlegust fyrir
konur 50-69 ára og dregið úr dánartíðni um 25-30%
(Antman og Shea, 1999). Umdeilt er gildi hennar hjá yngri
og eldri aldurshópum og er almennt ekki mælt með
myndatökunni nema helst hjá þeim sem eiga nána
ættingja sem hafa fengið brjóstakrabbamein (Antman og
Shea, 1999). Þrátt fyrir áherslur á gildi brjóstamyndatöku
hefur ekki tekist að ná 80-90% markmiðinu um mætingu í
brjóstamyndatöku. Tveggja ára mæting kvenna í brjósta-
myndatöku á íslandi við árslok 1998 var 63% (Krabba-
meinsfélagið, 1999). Þá höfðu 13,5% kvenna (5629 konur)
á aldrinum 40-69 ára aldrei mætt til brjóstamyndatöku.
Lungnakrabbamein
Lungnakrabbamein er annað algengasta krabbamein hjá
konum á íslandi (Krabbameinsfélagið, 1999) en það er öfugt
við Norðurlöndin í heild þar sem það er í þriðja sæti
(Association of the Nordic Cancer Registries, 1999). Árlega
greinist nú að meðaltali 51 kona með lungnakrabbamein og
hefur aukning á árlegu nýgengi þess verið mest miðað við
aðrar tegundir krabbameina, úr 6,6 (1956-60) í 32,0 (1991-
5). Þannig hefur tíðni lungnakrabbameins meira en fjórfald-
ast hjá konum á fjórum áratugum. Meðalaldur kvenna, sem
greinast með lungnakrabbamein, er 67 ár og á mismunandi
aldursskeiðum er aldursbundið nýgengi mest hjá þeim sem
eru 70 ára og eldri (9. tafla) (Laufey Tryggvadóttir, 1998).
Miðað við karla hafa konur hærra nýgengi í báðum aldurs-
flokkunum yngri en 70 ára og er það talið skýrast af
auknum reykingum kvenna eftir síðari heimsstyrjöldina.
14
Hjá konum er nýgengi lungnakrabbameina hæst í
Reykjaneskjördæmi og í Reykjavík en lægst á Vestfjörðum
(Jón Hrafnkelsson og Jónas Ragnarsson, 1998). Árlega
deyja nú að meðaltali 46 konur vegna lungnakrabbameins
og þar af er rúmlega helmingur yngri en 70 ára. Dánartíðni
af völdum lungnakrabbameins hjá konum hefur aukist um
20% á síðustu 20 árum en staðið í stað hjá körlum.
Lungnakrabbamein er mannskæðasta krabbameinið hjá
báðum kynjum og fimm ára lífshorfur eru um 5-12%
(Laufey Tryggvadóttir, 1998). (árslok 1998 voru 97 konur á
lífi sem greinst hafa með lungnakrabbamein (Krabba-
meinsfélagið, 1999).
9. tafla. Greind lungnakrabbamein og aldursflokkar
1991-1995 Aldursflokkar Aldursbundið nýgengi/100.000 Árlegur meðalfjöldi
40-54 ára 38,3 8
55-69 ára 131,7 20
70 ára og eldri 194,8 22
Vel er þekkt að reykingar eru stærsti áhættuþáttur
lungnakrabbameins og eru reykingar taldar orsök um 30%
dauðsfalla af völdum krabbameins (Samet, 1995).
Reykingamenn eru í þrettánfalt meiri hættu á að fá
lungnakrabbamein heldur en þeir sem ekki reykja og má
rekja yfir 90% lungnakrabbameina til reykinga. Áhættan er
m.a. háð fjölda sígaretta á ári, aldri þegar reykingar hefjast,
fjölda ára sem reykt er, fjölda sígaretta á dag og tíma frá
því að viðkomandi hætti (10. tafla).
Samkvæmt könnunum á reykingavenjum hafa íslenskar
konur verið í hópi þeirra Evrópukvenna sem reykja mest.
íslenskar konur hafa verið í 10. sæti af 31 þjóð í Evrópu en
íslenskir karlar hins vegar í 30. sæti. Kannanir Hagvangs
sýna að hlutfall kvenna, sem reykja daglega, hefur minnkað
úr 37% árið 1985 niður í 27% 1996 (Heilbrigðismál,
1997a). Niðurstöður íslenskra rannsókna leiða í Ijós að
konur auka nættu sína á að fá lungnakrabbamein meira en
karlar miðað við sömu reykingar (Hrafn Tulinius, Nikulás
Sigfússon, Helgi Sigvaldason o.fl., 1997). Hjá rúmlega
3000 íslendingum, sem greinst höfðu með krabbamein frá
1968-1995, komu í Ijós marktæk tengsl reykinga við
lungnakrabbamein hjá báðum kynjum. Hjá þeim sem
reyktu mest (fleiri en 25 á dag) var hættan, miðað við þá
sem ekki reykja, meiri hjá konum (RR=44) en körlum (RR=
29). Samræmist það niðurstöðum annarra rannsókna um
að konur séu í meiri hættu (Hrafn Tulinius o.fl., 1997).
Reykingar eru eitt helsta heilbrigðisvandamál á íslandi.
Enn reykja um 30% kvenna og hafa reykingar meðal yngri
kvenna aukist á undanförnum árum (Hagvangur, 1998).
Reykingar eru langhelsta orsök krabbameina sem hægt er
að beita forvörnum gegn. Áætlað hefur verið að forða
Timarit hjúkrunarfræðinga ■ 1. tbl. 76. árg. 2000