Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2000, Page 13

fituneysla er meiri, þá er þaö ekki einhlít ábending um að
fiturík fæða auki hættuna, því þær þjóðir sem neyta mikillar
fitu eru jafnframt efnahagslega vel settar. í þeim
þjóðfélögum er algengara að konur byrji fyrr á blæðingum,
fæði börn sín seint og eigi færri börn, en það eru viður-
kenndir áhættuþættir brjóstakrabbameins (Hunter og
Willett, 1996; Kohlmeier og Mendez, 1997). Niðurstöður
framsýnna rannsókna á 5-10 ára tímabili, sem báru saman
fituneyslu kvenna sem fengu brjóstakrabbamein og þeirra
sem fengu það ekki, styðja ekki sambandið þar á milli.
Rannsakendur útiloka ekki að samband geti komið í Ijós
mörgum árum seinna eða að fituneysla barna og unglinga
geti skipt máli, en benda á að konur á miðjum aldri geti
ekki búist við að minnka hættuna næstu 10 árin eftir að
þær minnka fituneyslu. Á sama tíma og heildarfituneysla
virðist ekki skipta máli virðist einómettuð fita vera vernd-
andi. Nýlegar rannsóknir í Evrópu sýna að konur, sem
neyta eða elda úr ólífuolíu sem inniheldur mikið af
einómettaðri fitu, eru í minni hættu en konur í sama landi
sem nota lítið af ólífuolíu (Trichopoulu, Katsouyanni, Stuver
o.fl., 1995). Margar rannsóknir hafa gefið til kynna að
aukin grænmetisneysla geti minnkað hættuna á
brjóstakrabbameini um allt að 20% (Hunter, Manson,
Colditz o.fl., 1993). Óljóst er hvaða grænmeti nákvæmlega
þetta er en bent er á að gulrætur, spergilkál og fleiri
káltegundir eigi þar hlut að máli. Margir hafa bent á að
áfengi geti aukið hættuna, að tveir drykkir (30g) á dag að
meðaltali geti aukið hættuna um 25-40 % (Longnecker,
1994; Smith-Warner, Spiegelman, Yan o.fl., 1998) vegna
hugsanlegra áhrifa þess á estrógenaukningu í blóði eða
vegna beinna áhrifa alkóhóls á brjóstvefinn.
Rannsóknir benda til að of mikil hitaeininganeysla ásamt
skorti á hreyfingu geti aukið hættuna (Harvard Report,1996).
Margir hafa greint frá tengslum offitu og brjóstakrabbameins,
en hættan virðist einungis aukast hjá konum eftir tíðahvörf.
Hjá konum eftir tíðahvörf er fituvefur aðaluppspretta
estrógena. Líklegt er að offita í tengslum við aðra áhættu-
þætti eins og litla hreyfingu auki hættuna. Þrátt fyrir að tengsl
hreyfingar og brjóstakrabbameins séu að margra mati óljós
(Friedenreich og Rohan, 1995) gefa rannsóknir til kynna að
hreyfing geti haft verndandi áhrif (Mittendorf o.fl., 1995;
Thune, Brenn, Lund og Gaard, 1997). Niðurstöður norskrar
rannsóknar leiddu í Ijós að konur, sem stunduðu reglulega
líkamsrækt, voru í 37% minni hættu á að fá brjósta-
krabbamein en þær sem ekki stunduðu líkamsrækt (Thune,
Brenn, Lund og Gaard, 1997). Hættan var minnst hjá konum
sem höfðu ekki hafið tíðahvörf, voru yngri en 45 ára og
stunduðu líkamsrækt a.m.k. 4 klukkustundir vikulega. Fyrir
utan áhrif hreyfingar á líkamsþyngd og offitu er talið að
hreyfing minnki magn estrógena í líkamanum. Hreyfing geti
því stytt seinni hluta tíðahringsins og lengt hvern tíðahring en
hvort tveggja minnkar heildarmagn estrógena, og það hefur
áhrif á myndun brjóstakrabbameins.
Talið er að um 15% brjóstakrabbameina séu ættlæg,
og sést það á því að konurnar eiga náinn ættingja sem
hefur greinst með brjóstakrabbamein. Samkvæmt niður-
stöðum íslenskra rannsókna er hætta mæðra og systra
þeirra kvenna, sem fá brjóstakrabbamein, 2-3 sinnum
meiri en almennt gerist hjá íslenskum konum (Tulinius,
Sigvaldason, Ólafsdóttir og Tryggvadóttir, 1992). Af
þessum 15% er líklegt að 6-10% beri áhættugen (arfgengt
krabbamein). Tvö brjóstakrabbameinsgen, BRCA1 og
BRCA2 tengjast stórum hluta brjóstakrabbameina sem
erfast. íslenskar rannsóknir hafa þó leitt í Ijós að hætta
kvenna, sem bera BRCA2, á að fá brjóstakrabbamein er
mun minni en áður var talið, þ.e. 37% í stað 80%
(Steinunn Thorlacius o.fl., 1998).
Fyrsta stigs forvarnir miða að því að koma í veg fyrir að
brjóstakrabbamein myndist eða þróist áfram (Helzlsouer,
1995) og almennt er mæit með að forðast þekkta áhættu-
þætti. Ljóst er að forvarnaaðgerðirnar þurfa að vera hag-
kvæmar og er þá helst að leggja áherslu á mataræði og
leiðir til að hafa áhrif á hormónabúskap líkamans. Þrátt fyrir
að ýmsar forvarnaaðgerðir hafi verið rannsakaðar er engin
ein aðferð árangursrík til þess að koma í veg fyrir sjúkdóm-
inn. Meðal annars hafa áhrif verndandi efna verið rann-
sökuð, t.d. tamoxifen sem áður hefur verið nefnt, rannsóknir
á áhrifum A- og E-vítamína og beta-karótíns eru í gangi, og
áhrif mataræðis, sérstaklega fituríks fæðis, hafa verið
könnuð. Þrátt fyrir mismunandi niðurstöður og ágreining um
hvort hættan stafi af fitunni sem slíkri eða orkuinnihaldi
fitunnar hafa dýratilraunir leitt í Ijós að mikil fita í fæðu eykur
hættu á brjóstakrabbameini. Þá virðast ómega-6 fitusýrur
auka myndun krabbameina en ómega-3 fitusýrur draga úr
myndun þeirra. Miðað við ofangreindar upplýsingar ættu
fyrsta stigs forvarnir að leggja áherslu á að takmarka
áfengisneyslu, borða ávexti og grænmeti, stunda líkams-
rækt og forðast offitu (Hunter og Willett, 1996).
Leiðbeiningar um leit að krabbameini í brjóstum eru að
nokkru leyti mismunandi eftir löndum (Helzlsouer, 1995),
sérstaklega m.t.t. brjóstamyndatöku hjá konum yngri en 50
ára. Ameríska krabbameinsfélagið mælir með mánaðarlegri
sjálfskoðun brjósta frá tvítugu, árlegri klínískri brjósta-
skoðun eftir fertugt, brjóstamyndatöku annað hvert ár fyrir
konur 40-49 ára og árlega eftir 50 ára. Svíar mæla með
brjóstamyndatöku á 18 mánaða fresti hjá konum 40-54 ára
og annað hvert ár 55-74 ára. Amerlska öldrunarfélagið
mælir með að regluleg brjóstamyndataka bjóðist konum
a.m.k. fram að 85 ára aldri eða svo lengi sem heilsa leyfir. Á
íslandi er mælt með mánaðarlegri sjálfskoðun eftir tvítugt
og konur eru boðaðar á tveggja ára fresti frá 40-69 ára I
brjóstamyndatöku (Krabbameinsfélagið, 1999). Sjálfskoðun
brjósta er einfaldasta leiðin en árangur hennar er umdeildur.
Sumir hafa haldið fram að konur séu í 3-4 faldri minni
hættu á að vera með langt gengið brjóstakrabbamein við
greiningu ef þær framkvæma reglulega sjálfsskoðun
13
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 76. árg. 2000