Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2000, Blaðsíða 16

Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2000, Blaðsíða 16
um meðal þeirra sem borða grænmetisfæðu eins og meðal sjöundadagsaðventista (Potter, 1996). Framsýnar rannsóknir benda til að mikil neysla á rauðu kjöti auki líkurnar og geti það hugsanlega verið vegna dýrafitunnar í kjötinu. Þrátt fyrir mismunandi niðurstöður draga flestir þá ályktun að of mikil fituneysla (meiri en 30% af heildar- orkuneyslu) eigi sinn þátt í myndun ristilkrabbameins (Potter, 1996; Winawer og Shike, 1995). í norrænni rann- sókn kom í Ijós að tíðni ristilkrabbmeins var hærri meðal Dana en Finna þrátt fyrir svipaða fituneyslu. Hins vegar neyttu Finnarnir meira af trefjum en Danirnir sem bendir til að að trefjarnar hafi á einhvern hátt haft verndandi áhrif (Jensen, MacLennan og Wahrendorf, 1982). Trefjar (a.m.k. 25g/dag) hafa löngum verið taldar verndandi og virðist grænmeti (spergilkál, blómkál, blaðkál, rósakál) og ávextir draga meira úr hættunni en korntrefjar. Þetta vekur upp þá spurningu hvort það eru einhver önnur efni í grænmeti og ávöxtum sem stuðli að vernd. Fólínsýra (fólat), sem finnst m.a. í grænu grænmeti og ávöxtum, hefur verið tengd minni hættu á kirtilæxlum og ristilkrabbameini. Mikil áfengisneysla, sérstaklega í tengslum við fólínsýruskort, er talin auka hættuna (Harvard Report, 1996). Skýrustu niðurstöður um verndandi áhrif hreyfingar hafa komið í Ijós í tengslum við ristilkrabbamein (Giovannucci, Colditz, Stampfer og Willett, 1996; Thune og Lund, 1996). [ norskri rannsókn, þar sem 25 þúsund konum var fylgt eftir í 14 ár, kom í Ijós að konur, sem gengu eða hjóluðu í a.m.k. 4 tíma á viku, voru í minni hættu á að fá ristilkrabbamein en konur sem stunduðu ekki þessa hreyfingu (Thune og Lund, 1996). Það eru a.m.k. tvær skýringar á því hvernig hreyfing getur verið verndandi. Hreyfing er mikilvæg fyrir ristilinn til að starfa eðlilega og flýtir fyrir losun hægða úr ristlinum og dregur þannig úr snertingu við krabbameinsvaldandi efni. Einnig getur hreyfing aukið HDL (high-density lipoprotein) og þar með dregið úr blóðsykri og insúlíni, en mikið insúlínmagn í blóði er talið geta stuðlað að æxlisvexti í ristli. Af ofan- greindu má ætla að fyrsta stigs forvarnir m.t.t. ristilkrabba- meins feli í sér að forðast fituríkt fæði og rautt kjöt, borða meira kornmeti, grænmeti og ávexti, hreyfa sig reglulega og forðast offitu (Potter, 1996). Skipulögð leit að krabbameini í ristli er umdeild hjá öðrum en þeim sem eiga ættingja sem hefur fengið ristil- krabbamein (Winawer og Shike, 1995). Tilgangur leitar er að greina kirtilæxli og ristilkrabbamein snemma á læknan- legu stigi. Fimm ára lífshorfur þeirra sem greinast með ristilkrabbamein á byrjunarstigi eru 85% samanborið við 38% sjúklinga á seinni stigum og eru flestir á seinni stigum þegar þeir finna fyrir einkennum. Á íslandi hefur hingað til ekki verið mælt með skipulagðri leit hjá almenningi, tilraun til leitar var gerð árið 1987 en þótti ekki hagkvæm. Ameríska krabbameinsfélagið mælir hins vegar með árlegri þreifingu, árlegri leit að blóði í hægðum og ristilsþeglun á 16 3-5 ára fresti hjá öllum 50 ára og eldri (Bond, 1999). Leiðbeiningarnar byggjast á leitarrannsóknum þar sem allar þessar aðferðir hafa stuðlað að því að fleiri greinast fyrr en ella og samsvarandi lífslengingu samanborið við tilfelli sem hafa greinst án skipulagðrar leitar (Winawer og Shike, 1995). Talið er að árleg leit að blóði í hægðum geti minnkað dánartíðni ristilkrabbameina um 30% og ásamt ristilspeglun á 5 ára fresti um 40-50% (Bond, 1999; Eddy, 1990). Eggjastokkakrabbamein Krabbamein í eggjastokkum er fjórða algengasta krabba- mein hjá konum á íslandi (Krabbameinsfélagið, 1999). Árlega greinast nú að meðaltali 27 konur og meðalaldur við greiningu er 59 ár. Árlegt nýgengi hefur aukist um tæplega helming á síðustu áratugum, úr 12,3 (1956-60) í 19,1 (1991-95). Krabbamein í eggjastokkum er annað algengasta krabbamein hjá konum á aldrinum 40-54 ára en aldursbundið nýgengi er mest hjá konum á aldrinum 55-69 ára (Laufey Tryggvadóttir, 1998). Nýgengið er hæst á Norðurlandi og lægst á Suðurlandi (Jón Hrafnkelsson og Jónas Ragnarsson, 1998). Árlega deyja um 14 konur vegna eggjastokkakrabbameins og þar af er rúmlega helmingur (58%) yngri en 70 ára. Fimm ára lífshorfur þessara kvenna eru um 75% og í árslok 1998 voru 252 konur á lífi sem hafa verið greindar með krabbamein í eggjastokkum (Heilbrigðismál, 1999). Eggjastokkarnir eru flókið líffæri og lítið er vitað um orsakir krabbameins þar, en mest hefur verið fjallað um tengsl við aldur, fæðingar, notkun frjósemislyfja, ættgengi og erfðir (Daly, Bookman og Lerman, 1995). Líkurnar auk- ast eftir 55 ára aldur og konur, sem ekki hafa fætt börn, hafa verið ófrjóar og notað frjósemislyf, eru í meiri hættu. Sterkust eru tengslin við ættgengi og fjölda fæðinga. Almennt eru konur, sem hafa fætt 3 börn eða fleiri, í 30- 50% minni hættu á að fá eggjastokkakrabbamein saman- borið við konur sem aldrei hafa fætt börn. Vel eru þekkt verndandi áhrif getnaðarvarnarpillunnar jafnvel í tilvikum þar sem krabbamein er ættlægt. Þegar náinn ættingi (móðir/systir) hefur greinst með eggjastokkakrabbamein tvöfaldast hættan og konur greinast yngri en ella. Hættan eykst enn frekar þegar um aðrar tegundir krabbameina hefur verið að ræða í fjölskyldunni, eins og krabbamein í brjóstum, ristli og legbol. Þrjár mismunandi erfðamyndir hafa verið greindar sem gefa til kynna hversu flókið ferlið er í myndun eggjastokkakrabbameins. Ein þeirra tengist stökkbreyttum brjóstakrabbameinsgenum BRCA1 og BRCA2 en 45% þeirra kvenna, sem bera BRCA1, og 25% þeirra sem bera BRCA2 eiga á hættu að fá krabbamein í eggjastokka (Narod, Risch og Moslehi o.fl., 1998). í Ijósi áhættuþátta, fjölda kvenna, sem greinast, og aðferða, sem þekktar eru í dag, ættu fyrsta og annars stigs forvarnir að þeinast að vel skilgreindum áhættu- Tímarit hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 76. árg. 2000
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Tímarit hjúkrunarfræðinga

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tímarit hjúkrunarfræðinga
https://timarit.is/publication/1159

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.