Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2000, Síða 15

10. tafla. Hætta á lungnakrabbameini vegna reykinga
Reykingar Margfeldi áhættu (relative risk)
Magn
1 -500 sígarettur á ári 4,0
501-1000 9,7
1001-1500 16,6
1501 + 27,4
Byrjunaraldur
Yngri en 15 ára 16,0
16-20 ára 11,4
21 árs eða eldri 6,9
Árafjöldi sem reykt er
1-25 ár 3,7
26-40 ár 13,3
41 ár eða meira 20,9
Daglegur fjöldi
1 -20 sígarettur 6,5
21-40 sígarettur 13,0
> 41 sígarettur 23,0
Fjöldi ára frá því hætt var
<5 12,8
6-10 8,1
> 11 3,5
megi árlega 75 konum á íslandi frá því að fá krabbamein
ef konur reyktu ekki á íslandi (Olsen, Andersen, Dreyer,
o.fl., 1997). Þær sfaðreyndir, sem faraldursfræðilegar
rannsóknir hafa leitt í Ijós um orsakir lungnakrabbameins,
hafa beint sjónum að fyrsta stigs forvörnum. Annars stigs
forvarnir út af lungnakrabbameinum hafa ekki reynst
árangursríkar né hagkvæmar hingað til.
Reykingaforvarnir og aðstoð við fólk, sem vill hætta að
reykja eru meginleiðirnar í forvörnum. Margar leiðir hafa
verið farnar (Risser, 1996; Samet, 1995) sem ekki verða til
umfjöllunar hér en ýmsar framsýnar rannsóknir hafa sýnt
fram á gildi þess að hætta reykingum m.t.t. lungnakrabba-
meins (Harvard Report, 1996). Ljóst er að þeim mun yngri
sem menn byrja þeim mun meiri er áhættan. Þeir þættir,
sem greinilega hafa áhrif á að börn og unglingar byrja að
reykja, er aðgangur að tóbaki og verð, þrýstingur frá
félögum, auglýsingum, bíómyndum, fyrirmyndum og
umhverfinu almennt. Einnig virðast stúlkur með lágt
sjálfsálit og þær sem álíta sig ekki hafa stjórn á heilsu sinni
vera líklegri til að byrja að reykja (Amos, 1996). Reykingar
hjá börnum og unglingum eru lært atferli (Eiríkur Líndal,
1996) og forvarnir þurfa að beinast að mörgum
áhrifaþáttum. Þá skiptir þátttaka heimila, skóla og íþrótta-
félaga, þar sem börn fá sitt uppeldi, ásamt þátttöku
stjórnvalda miklu máli.
Óvíst er um áhrif mataræðis og verndandi efna til
varnar gegn krabbameini hjá reykingamönnum (Samet,
1995). Bent er á að raunhæfara sé að slíkar leiðbeiningar
geti frekar gagnast þeim sem eru hættir að reykja til þess
að draga úr hættunni á krabbameini. Sumir hafa þó sýnt
fram á að reykingamenn og fyrrverandi reykingamenn,
sem auka neyslu á grænmeti, sérstaklega grænu og gulu,
minnki hættu á lungnakrabbameini (Zeigler, Mayne og
Swanson, 1996). Hins vegar er sá sem reykir, þrátt fyrir að
hann borði stærstu hugsanlegu grænmetisskammta, í
mun meiri hættu á að fá lungnakrabbamein heldur en sá
sem ekki reykir. Umdeilt er hvaða efni nákvæmlega eru
verndandi. Löngum var talið að beta-karotín hefði vernd-
andi áhrif og til skamms tíma mæltu Kanadamenn
sérstaklega með því að reykingamenn neyttu daglega
beta-karótínríkrar fæðu. í tveimur rannsóknum hefur verið
sýnt fram á að neysla þess í stórum skömmtum sem
fæðubótarefnis getur aukið hættuna á lungnakrabbameini
hjá stórreykingamönnum eins og áður hefur verið getið
(Omenn, Goodman, Thornquist o.fl., 1996). Þess vegna
ber að varast að mæla almennt með ákveðnum fæðu-
bótarefnum í stórum skömmtum í forvarnaskyni.
Ristilkrabbamein
Nú greinast árlega á íslandi að meðatali 35 konur með
krabbamein í ristli og er það þriðja algengasta krabba-
meinið hjá konum (Krabbameinsfélagið, 1999). Árlegt
nýgengi hefur aukist úr 9,1 (1956-60) í 14,5 (1991-95) og
er meirihluti kvennanna 70 ára og eldri (70%). Meðalaldur
við greiningu er 73 ár. Nýgengi ristilkrabbameins er hæst
hjá konum í Reykjavík og lægst á Vestfjörðum, en lítill
munur er á milli landshluta (Jón Hrafnkelsson og Jónas
Ragnarsson, 1998). Árlega deyja að meðaltali um 15
konur vegna ristilkrabbameins og þar af er þriðjungur yngri
en 70 ára. Fimm ára lífshorfur kvenna, sem fá ristilkrabba-
mein, eru um 66% og í árslok 1997 voru 218 konur á lífi
sem greinst hafa með krabbamein í ristli (Krabbameins-
félagið, 1999).
Helstu áhættuþættir ristilkrabbameins tengjast aldri
(>50 ára), mataræði (trefjasnautt, fituríkt, orkuríkt), bólgu-
sjúkdómum í ristli, kirtilæxlum og ættgengi (Shike, 1999;
Winawer og Shike, 1995). Talið er að um 90% ristil-
krabbameina byrji sem góðkynja kirtilæxli. Kirtilæxli geta
erfst (familial adenomatous polyposis) og eru tvær slíkar
ættir á íslandi. Ristilkrabbamein án þess að fyrst komi
kirtilæxli getur einnig erfst (LYNC I og II) (Winawer og
Shike, 1995). Þekktir eru nokkrir erfðavísar ristilkrabba-
meins og um 15% þeirra sem greinast bera þá. Líkurnar á
að fá sjúkdóminn eru 30 sinnum meiri beri maður erfðavísi.
Varðandi mataræði er ristilkrabbamein sjaldgæfara í
löndum þar sem kjötneysla er lítil og hjá vestrænum þjóð-
15
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 76. árg. 2000