Fréttablaðið - 29.04.2017, Blaðsíða 28

til árása vestur í hafi en þessum
þætti í sjóhernaðnum hafi lokið vorið
1941, þegar Bretar voru loks komnir
með aðstöðu í Hvalfirði og sátu fyrir
Bismarck á Grænlandssundi og upp
hófst eltingaleikur sem endaði með
því að þeir sökktu risabryndrekanum
suður í hafi.
Ágengir brotajárnssafnarar
En hver er líklegasta skýringin á því að
breska fyrirtækið gerir út stórt rann-
sóknarskip til þess að endurheimta
verðmæti úr Minden? Þetta er spurn-
ingin sem brennur á allra vörum; hvað
er svo verðmætt um borð í gömlu
þýsku flutningaskipi, sem sökkt var
fyrir 78 árum, sem réttlætir gríðarleg
fjárútlát?
„Mér sýnist að nauðsynlegt sé að
setja þetta mál í samhengi við það sem
hefur verið að gerast á síðustu árum
víða um höf,“ segir Þór. „Það er orðið
heilmikið vandamál hvernig brota-
járnssafnarar fara ránshendi um skips-
flök. Það hefur verið talsverð umræða
um þetta í fjölmiðlum, sérstaklega í
Bretlandi og Hollandi. Umræðan náði
hámarki í fyrra, þegar Hollendingar
hugðust minnast um 1.150 manna
sem fórust á þremur herskipum 1942
í innrás Japana í Indónesíu, sem þá var
hollensk nýlenda. Skipin höfðu fund-
ist undan Jövu skömmu eftir alda-
mótin og nú var verið að undirbúa að
kafa niður í þau með skjöld til minn-
ingar um hina látnu. Þá kom í ljós að
skipin voru að stærstum hluta horfin.
Þegar að var gáð, átti það sama við um
þrjú bresk herskip og bandarískan
kafbát sem Japanir höfðu einnig sökkt
í þessum átökum. Þetta var talið stór-
hneyksli og ríkisstjórnir fyrirskipuðu
rannsókn á málinu enda litið á þetta
sem grafarrán. Brotajárnsræningjar
virðast alls staðar fara eins að, þeir
rífa skipin í sundur eða sprengja þau
jafnvel og hirða alla fémæta málma,“
segir Þór og bætir við að það sé ekki
síst í vélarrúmum sem verðmæti sé að
finna; málma eins og kopar og látún.
Þór segir að í tengslum við Jövu-
hneykslið hafi líka komið fram að
„hrægammar hafi kafað niður í bresku
bryndrekana miklu Prince of Wales
(sem Churchill sigldi á til Hvalfjarðar
eftir fund með Roosevelt Bandaríkja-
forseta á Nýfundnalandi) og Repulse,
sem Japanir sökktu norður af Singa-
púr 1942, en það var einn mesti skips-
skaði Breta í styrjöldinni.“
Ekki nóg með það, ræningjar
höfðu líka lagst á þrjú bresk herskip í
Norðursjó sem lágu undan ströndum
Hollands, og einnig herskip sem sukku
1916 í mestu sjóorrustu fyrri heims-
styrjaldar sem kennd er við Jótlands-
síðu.
„Það sem komið hefur fram í
fréttum um umsvif norska skipsins
Seabed Constructor við þýska skipið
Minden sýnist mér allt falla að þeirri
mynd sem dregin hefur verið upp af
þessum atgangi í Norðursjó og austur
í höfum. Sagt er að skipsmenn hafi
verið byrjaðir að rífa skipið í sundur
þegar þeir voru truflaðir við verkið af
Landhelgisgæslunni. Þetta hljómar
kunnuglega og spurningin er sú, hvað
þeir voru búnir að hala um borð til
sín, þegar þeir voru kvaddir til Reykja-
víkur,“ segir Þór.
Þór spyr hvort ekki sé rökrétt að
ætla að flakaránin séu að færast norður
í Atlantshafið miðað við það sem gerst
hafi annars staðar. Að vísu sé dýpið hér
sjálfsagt miklu meira en austur í höfum
og í Norðursjó, en tæknin sé væntan-
lega komin á það stig
Skjöl útgerðarfélagS-
inS um minden liggja
annarS djúpt grafin
í gögnum þeSS í ríkiS-
Safninu í Hamborg. það
væri því vel HugSan-
legt að Hægt væri að
fá þar nákvæma farm-
lýSingu, ef með þyrfti.
með flotafána sínum en drógu hann
jafnskjótt niður aftur, líklega þegar
þeir fundu að skipið var að síga í sjó.
Skipverjum af Minden var bjargað
um borð í Calypso og annað breskt
beitiskip, Dunedin, sem þá var komið
á vettvang. Þegar dróst að kaupfarið
sykki, hófu Bretar skothríð á mann-
laust skipið, eins og iðulega gerðist,
enda ljóst að því yrði ekki bjargað.
„Þetta var eins konar sjónarspil,
því að ljóst var að skipinu yrði ekki
bjargað en Bretarnir vildu vísast geta
hreykt sér af því að hafa sökkt því
endan lega. Eins var þetta æfing fyrir
fallbyssuskytturnar og mannskapur-
inn fékk útrás. Það var bæði þreytandi
og leiðinlegt starf að vera á norður-
vakt,“ segir Þór.
Ekki nasistafjársjóður
Í bókinni Die deutsche Handelsflotte
1939-1945, eftir Ludwig Dinklage,
segir af raunum Minden. Að sögn Þórs
er þetta grundvallarrit um þýska kaup-
skipaflotann, og frásögnin skýrir ýmis-
legt um ferðir Minden umfram það
sem hér hefur komið fram í fréttum.
Skipið fékk eins og önnur þýsk far-
skip sent áðurnefnt skeyti með fyrir-
mælum yfirvalda í Berlín nokkrum
dögum fyrir upphaf styrjaldarinnar.
Bókarhöfundurinn, Dinklage, segir
að spyrja megi af hverju skipstjór-
inn, Olthaus að nafni, sigldi þá ekki
rakleiðis til Þýskalands í stað þess að
halda áfram ferðinni til Ríó. Svarið sé
að samkvæmt sérstökum fyrirmælum
þýskra yfirvalda hafi skipið átt að sigla
sína leið þar sem það bar farm er gaf
af sér gjaldeyristekjur, og þar að auki
hafi það verið að koma til hafnar í
Ríó, þegar viðvörunarskeyti barst.
Auk þess þurfti skipið augljóslega að
að taka birgðir af kolum og olíu fyrir
heimferðina.
Dinklage segir að strax við kom-
una til Ríó hafi verið byrjað að ferma
skipið, en Þór telur lýsingar hans á
farminum ekki benda til að þar hafi
verið um að ræða neinn nasista-
fjársjóð sem leitarmenn um borð í
Seabed Constructor hafi getað verið
á höttunum eftir í flaki Minden.
„Bókarhöfundurinn segir að
skipið hafi í fyrsta lagi verið fermt
með stykkjavöru, sem svo er kölluð,
en hana átti að sigla með til Suður-
Afríku. Þessi varningur eða einhver
hluti af honum virðist hafa verið í
breskri eigu eins og hér mun hafa
komið fram í fréttum. Í öðru lagi tók
Minden við vörum sem átti að flytja
til Hamborgar og umskipa þar og
flytja til Austurlanda fjær.
„Nú veit maður svo sem ekkert
hvers konar verðmæti geta verið
flokkuð undir þeim hversdaglegu
heitum ,,stykkjavara“ og ,,umskip-
unarvarningur“, en mér finnst samt
ótrúlegt að bókarhöfundurinn hefði
ekki notað öllu sterkari orð um farm,
sem hefði verið þess virði að kafa
eftir niður á hafsbotn á Atlantshafi
tæpum áttatíu árum síðar,“ segir
Þór. „Skjöl útgerðarfélagsins um
Minden liggja annars djúpt grafin í
gögnum þess í ríkissafninu í Ham-
borg. Það væri því vel hugsanlegt
að hægt væri að fá þar nákvæma
farmlýsingu, ef með þyrfti.“
Kol og olía
Í bók Dinklage er brottför
Minden frá Ríó lýst þann-
ig: „Hinn 6. september
1939 skipaði
þ ý s k a
sendiráðið í Ríó svo fyrir að Minden,
sem hafði verið ferðbúið í nokkra
daga, skyldi láta tafarlaust í haf. Það lét
úr höfn með 1.052 tonna kolaforða og
50 lestir af dísilolíu. Stuttu fyrir brott-
för komu tveir menn frá fyrirtækinu
Stolze og Co. og einn starfsmaður
Banco Germanico og vildu sigla með
skipinu sem farþegar til Þýskalands.“
Nöfn farþeganna koma ekki
fram í bókinni. Banco Germanico
var dóttur fyrirtæki þýskra banka,
Dresdner Bank og Darmstädter und
Nationalbank, og starfaði í Suður-
Ameríku.
„Mér sýnist frásögnin bera með sér
að mennirnir þrír hafi birst óvænt og
fyrirvaralaust við brottför og fengið
að fljóta með skipinu. Engin tengsl
eru nefnd við yfirvöld eða við brott-
fararskipun sendiráðsins,“ segir Þór
og telur nánast engar líkur á því að
farþegarnir hafi haft með sér í þessa
áhættusömu heimsiglingu einhver
þau verðmæti sem ýtt gætu undir
fjársjóðsleitarleiðangur á hafsbotni
árið 2017. „Slíkur leiðangur hefði
heldur tæplega hafist á því að rífa í
sundur botn Mindens að viðteknum
hætti hrægamma á höfunum,“ bætir
Þór við.
Kínverjar meirihluti áhafnar
„Áhugavert er að sjá í bók Dinklage
að 36 Kínverjar voru í áhöfn Minden
þegar því var sökkt, en alls voru skip-
verjar líklega um 50. Kína var hlut-
laust ríki í styrjöldinni á þessum tíma.
Sagt er að kínverska sendiráðið í Liver-
pool hafi strax tekið þá undir sinn
verndarvæng þegar þeir voru settir á
land í hafnarborginni,“ segir Þór.
„Bretar hafa eflaust tekið þessa
menn í sína þjónustu, á meðan
þýsku skipverjarnir voru sendir í
gæslubúðir vestur til Kanada, en
af vistinni þar fór gott orð á meðal
Þjóðverja. Kínverjar og Indverjar
voru allfjölmennir í evrópska kaup-
skipaflotanum á þessum tíma í lág-
launuðum undirmannastörfum, til
dæmis voru um 20.000 Kínverjar í
breska farskipaflotanum á stríðs-
árunum og þúsundir þeirra fórust í
árásum Þjóðverja.“
Fyrsti stríðsreki á Íslandi
Í bók Þórs, Stríð fyrir ströndum, má
lesa að Morgunblaðið greindi frá því
21. október 1939 að brak úr Minden
hafi rekið á fjörur á Suðurlandi; þ.e. á
Meðallandsfjörur:
„Þá sagði hreppstjóri, að fundist
hefði spjald af hurð með áletrun „2.
offizier“ – á þýsku. Ekki vissi hrepp-
stjóri til þess, að nein önnur merki
hefði sjest á brakinu, en hann hafði
heyrt, að bjarghringur hefði fundist á
Steinsmýrarfjöru, en vissi þó ekki full
deili þess. Átti þá Morgunblaðið tal
við Halldór Davíðsson bónda á Syðri
Steinsmýri og sagði hann það rjett
vera, að í brakinu sem fanst á fjörun-
um hafi verið tveir bjarghringir með
áletruninni; „Minden – Bremen“.“
Þór skrifar í bók sinni að „slíkir
rekar urðu senn óteljandi, en þetta
var hinn fyrsti, sem greint var frá
í íslenskum dagblöðum. Íslend-
ingar höfðu ekki lengi þurft að bíða
verksummerkja um sjóhernaðinn á
norðurslóðum.“
„Og enn hefur Minden minnt á
sig og örlög sín,“ segir Þór að lokum.
„Nú vegna þess að einhverjir ókunn-
ir menn í Bretlandi hafa þóst reikna
það út að þar væri að finna hvalreka
fyrir sig og sína.“
Skip huldufélags fært til
hafnar vegna „rannsókna“
l Vera norska rannsóknarskipsins
Seabed Constructor á af­
mörkuðu svæði 120 sjómílur
suðvestur af landinu vakti at­
hygli Landhelgisgæslunnar um
mánaðamótin mars/apríl – en
skipið sigldi úr höfn í Reykja­
vík 22. mars og hélt að flaki
Minden.
l Skipið er í eigu norska fyrir­
tækisins Swire Seabed en er
leigt af fyrirtækinu Advanced
Marine Services, fyrirtæki sem
litlar opinberar upplýsingar eru
um. Það er sérstaklega útbúið
til rannsókna neðansjávar og er
búið kafbátum til slíkra rann­
sókna.
l Leiga á jafn vel útbúnu rann­
sóknarskipi í Noregi hleypur á
milljónum dag hvern og ljóst
að þá daga sem það varði innan
íslenskrar lögsögu hleypur
kostnaðurinn á tugum eða
hundruðum milljóna.
l Landhelgisgæslan fékk lítil eða
engin svör um erindi skipsins í
fyrstu, og stefndi því til lands 7.
apríl vegna gruns um ólöglegar
rannsóknir.
l Málið sneri að því hvað er leyfi­
legt innan 12 mílna landhelgi
Íslands og efnahagslögsögunnar
sem liggur utan hennar.
l Fyrsta skýringin sem fékkst á
veru skipsins var að verið væri að
að bjarga verðmætum málmum
úr því, og engar aðrar upp­
lýsingar hafa verið gefnar síðar af
áhöfn þess.
l Lögreglan á höfuðborgarsvæð­
inu tók við rannsókn málsins
eftir að skipið kom til hafnar í
Reykjavík.
l Þegar Landhelgisgæslan færði
skipið til hafnar hafði áhöfnin
þegar byrjað að rífa flakið. Tveir
menn frá Landhelgisgæslunni
voru um borð í Seabed Con­
structor þegar því var siglt út úr
íslensku lögsögunni.
l Umhverfisstofnun upplýsti eftir
að skipið var farið frá Reykjavík
og úr íslenskri lögsögu að ekki
mætti hrófla við skipsflakinu
nema með sérstöku leyfi stofn­
unarinnar. Þetta byggir á lögum
um hollustuhætti og mengunar­
varnir. Advanced Marine Services
hefur ekki sótt um slíkt leyfi.
↣
Breska beitiskipið HMS Calypso varð á vegi þýska farskipsins Minden, en áhöfnin sökkti skipinu sjálf. Farmur skipsins skipti engu – öllum skipum skyldi sökkt að fyrirmælum heryfirvalda. Mynd/WiKipEdia
að það sé ekki fyrirstaða, ef fengurinn
teljist nógu verðmætur.
Þegar Þór er spurður, hvort ekki sé
hugsanlegt að bresku aðilarnir sem
voru með Seabed Constructor á leigu
hafi verið á höttunum eftir einhverj-
um verðmætum úr farmi skipsins
eða farangri farþega, telur hann það
ósennilegt. Almenn lýsing á farmi
Minden og farþegum bendi ekki til að
þar sé að leita ástæðu leiðangursins. Í
undirstöðuriti um þýska kaupskipa-
flotann í stríðinu komi ekkert fram
sem renni stoðum undir slíkt, en þó
sé þar vikið að verðmætum förmum
í öðrum skipum.
Sökkt í sæ
Það sem Þór segir um síðustu för
Minden svarar ýmsum spurningum
um skipið, áhöfn þess og ferðir. Þó
vakna óneitanlega nýjar spurningar
einnig.
Farskipið Minden, eitt fimm
áþekkra kaupskipa, var í eigu Nord-
deutscher Lloyds, eins helsta skipa-
félags Þýskalands. Það var gufuskip,
smíðað 1921, var 116,8 metrar að
lengd, 4.165 smálestir, gekk 15 hnúta.
Minden var í förum á milli Þýskalands,
Suður-Ameríku og Suður-Afríku og var
eitt þeirra mörgu skipa sem reyndu
að brjótast heim í trássi við hafnbann
Breta frá Rio de Janeiro í Brasilíu.
Breska beitiskipið Calypso, sem var
eitt norðurgæsluskipa Breta, stöðvaði
Minden 24. september 1939 undir
hollenskum fána vestur af Færeyjum.
Áhöfn Minden yfirgaf skipið í björg-
unarbátum en opnaði áður botnloka
þess og gerði aðrar ráðstafanir til að
sökkva því í samræmi við fyrirmæli
frá þýskum yfirvöldum.
Síðasta verk skipverjanna var að
skipta hollenska fánanum út fyrir
þann þýska, og sýna þannig sitt rétta
andlit. Hins vegar fóru tveir Bretar úr
áhöfn Calypso um borð, drógu fán-
ann niður, flögguðu
2 9 . a p r í l 2 0 1 7 l a U G a r D a G U r28 H e l G i n ∙ F r É T T a B l a ð i ð
2
9
-0
4
-2
0
1
7

0
4
:2
2
F
B
1
2
8
s
_
P
1
0
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
1
0
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
2
1
K
_
N
Y
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
2
8
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
C
C
2
-A
1
D
8
1
C
C
2
-A
0
9
C
1
C
C
2
-9
F
6
0
1
C
C
2
-9
E
2
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
6
A

F
B
1
2
8
s
_
2
8
_
4
_
2
0
1
7
C
M
Y
K