Fréttablaðið - 29.04.2017, Blaðsíða 26

Þegar fréttir bárust af því að Landhelgisgæslan hefði stefnt norska rann­sóknarskipinu Seabed Constructor til hafnar á grundvelli þess að það
stundaði ólöglegar rannsóknir á hafs­
botni innan íslensku efnahagslög­
sögunnar kviknuðu spurningar um
raunverulegar ástæður fyrir athöfnum
skipsins vestur af Færeyjum.
Upphaflega skýringin var að verð­
mæta málma væri þar að finna og þau
verðmæti ætlaði áhöfnin sér að endur­
heimta úr klóm Ægis, en þær skýringar
taka ekki allir gildar. Spurningar hafa
því vaknað um ferðir þýska skipsins
þessa örlagaríku mánuði í upphafi
stríðs, farm þess og áhöfn. Hvað er svo
verðmætt að það réttlæti kostnaðar­
saman björgunarleiðangur að gömlu
þýsku kaupskipi tæplega 80 árum eftir
að því var sökkt?
Brot af stærri sögu
Þór Whitehead, prófessor emeritus
við Háskóla Íslands, hefur ekki síst
helgað sig rannsóknum á sögu Íslands
í síðari heimsstyrjöldinni. Þór vinnur
BORKUM
AMC California
ÞÝSK KAUPFÖR TEKIN
HERFANGI EÐA SÖKKT
Á NORÐURSLÓÐUM
1939 –1940
NAFN ÞYSKRA KAUPSKIPA (1939)
NAFN BRESKRA HERSKIP
SÖKKT AF ÁHÖFN
SÖKKT AF BRETUM
HERTEKIð AF BRETUM
MEÐALLEGA HAFÍSSINS Í MARS
MEÐALLEGA HAFÍSSINS Í SEPTEMBER
CAP NORTE
HMS Belfast
LA CORUNA
AMC Maloja
RHEINGOLD
HMS Delhi
GONZENHEIM
AMC Rawalpindi
KONSUL HENDRIK FISSER
HMS Calypso
MECKLENBURG
HMS Delhi
HENNING OLDENDORF
HMS Colombo
MINDEN
HMS Calypso
EILBEK
AMC Scotstoun
ARUCAS
HMS York
BERTA FISSER
AMC Chitral
URUGUAY
HMC BerwickBISCAYA
AMC Scotstoun
WOLFSBURG
HMS Berwick
BIANCA
AMC Transylvania
BORKUM
AMC California
GLORIA
HMS Sheeld
WAHEHE
HMS Manchester
HMS KimberleyANTIOCHIA
AMC Laurentic
POSEIDON
AMC Scotstoun
MIMI HORN
AMC Transylvania
PARANA
HMS Newcastle
TENERIFE
AMC Transylvania
Ingólfshöfði
Reykjavík
Kópanesgrunn
Barðagrunn
Gæslusvæði
Breta, október 1939
Gæslusvæði Breta
Gæslusvæði Breta
Hópar manna fara ránshendi
um heimshöfin og gera sér
skipsflök að féþúfu. Hafa þeir
verið kallaðir grafarræningjar
fyrir vikið. Atburðir síðustu
daga minna á örlagaríka tíma
í sögu þjóðarinnar.
Forleikurinn
að hernámi Íslands
Svavar
Hávarðsson
svavar@frettabladid.is
þessa dagana að rannsóknum, meðal
annars í skjalasöfnum í Þýskalandi,
og hefur grennslast fyrir um skipið
Minden í breskum og þýskum heim­
ildum, að beiðni Fréttablaðsins. Þór
hefur reyndar þekkt nokkuð lengi til
skipsins, því að það kom lítillega við
sögu í bók hans Stríði fyrir ströndum,
sem er annað bindi í ritröðinni Ísland
í síðari heimsstyrjöld, og kom fyrir
sjónir lesenda árið 1985.
Þór segir að ástæða sé til að athuga
að örlög Minden séu ekki stakur og
einangraður viðburður heldur hluti af
mikilli atburðarás á hafinu suðaustur,
norður og vestur af Íslandi – atburðarás
sem hafi aukið mjög hernaðar mikil­
vægi Íslands og leitt til þess að Bretar
komust að því að þeir yrðu að setja hér
upp flota­ og flugbækistöðvar.
„Það sem gerðist á hafinu á þessum
tíma hefur því heilmikla þýðingu fyrir
örlög okkar í stríðinu, því þetta tengist
ákvörðuninni um hernám Íslands.
Bretar sáu fljótlega að þeir höfðu
ekki nægilega föst tök á sundunum á
milli Grænlands, Íslands og Færeyja,“
útskýrir Þór. „Þeir og Þjóðverjar litu
á þessi sund sem eins konar hlið að
Atlantshafi vestanverðu og siglinga­
leiðum úthafsins.“
Þegar styrjöldin hófst í september
1939 hafi hundruð þýskra kaupskipa,
þar á meðal Minden, verið á siglingu á
öllum heimsins höfum og mörg þeirra
legið í höfnum hlutlausra ríkja, svo
sem á Íslandi. Nokkrum dögum fyrr
hafði þýska stjórnin sent þessum skip­
um fyrirmæli um að sigla sem hraðast
heim eða leita hafna í vinveittum
eða hlutlausum ríkjum. Vitað var að
Bretar ætluðu að lýsa yfir hafnbanni á
Þýskaland og stefndu auðvitað að því
að hremma sem flest þýsk kaupskip.
Þór segir að hafnbannslínan svo­
kallaða hafi verið dregin um áður­
nefnd sund, því að ljóst var að um þau
urðu flest þýsk kaupför sem stödd
voru utan heimahafna að sigla til að
brjótast heim. Fjöldi þessara skipa hafi
síðan stefnt hingað norður í höf, mörg
undir fölskum fána, og bresk beitiskip
og síðar vopnuð farþegaskip reynt að
elta þau uppi með misjöfnum árangri.
Þessi eltingaleikur hafi staðið yfir fram
á vor 1940 og til vitnis um hann séu
flök allnokkurra þýskra kaupskipa á
hafsbotninum út af landinu (sjá kort).
Þór nefnir að Þjóðverjar hafi einnig
sent stór herskip um þessar slóðir
Það sem gerðist á
hafinu á Þessum tíma
hefur Því heilmikla
Þýðingu fyrir örlög
okkar í stríðinu, Því
Þetta tengist ákvörð-
uninni um hernám
íslands.
Þór Whitehead,
prófessor
emeritus við
Háskóla Íslands
↣
l Farskipið Minden var
aðeins eitt fjölmargra
þýskra skipa sem var
annaðhvort sökkt eða
voru hertekin af Bretum á
fyrstu árum heimsstyrjald-
arinnar. Kortið sýnir skýrt
mikilvægi siglingaleiðanna
við Ísland, en Bretar sáu
fljótt að óumflýjanlegt
væri að hafa bækistöð á Ís-
landi ef stjórn ætti að nást
á þessu erfiða hafsvæði.
Um miðjan nóvember
1939 gættu fimm skip
Grænlandshafs, önnur
fimm voru á milli Íslands
og Færeyja og fimm milli
Færeyja og Hjaltlands.
Heimild: Þór Whitehead,
Stríð fyrir ströndum, Ísland í
síðari heimsstyrjöld (kort á
blaðsíðu 314).
Farskipið Minden, eitt fimm áþekkra kaupskipa, var í eigu Norddeutscher
Lloyds, eins helsta skipafélags Þýskalands. Það var gufuskip, smíðað 1921,
var 116,8 metrar að lengd, 4.165 smálestir, gekk 15 hnúta. Myndin er af einu
þessara fimm skipa sem bar nafnið Porta. MyNd/WiKiPedia
2 9 . a p r í l 2 0 1 7 l a U G a r D a G U r26 H e l G i n ∙ F r É T T a B l a ð i ð
2
9
-0
4
-2
0
1
7

0
4
:2
2
F
B
1
2
8
s
_
P
1
0
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
1
0
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
2
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
8
s
_
P
0
2
6
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
C
C
2
-B
5
9
8
1
C
C
2
-B
4
5
C
1
C
C
2
-B
3
2
0
1
C
C
2
-B
1
E
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
A

F
B
1
2
8
s
_
2
8
_
4
_
2
0
1
7
C
M
Y
K