Morgunblaðið - 30.11.2017, Qupperneq 78

78 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2017
Guðrún Tómasdóttir og Frank J.
Ponzi felldu hugi saman þegar hún var
við nám í New York og þau fluttu til
Íslands að söngnáminu loknu. Þau
ákváðu að flytja í Mosfellsdal og
keyptu Brennholt í Helgadal.
Byggt á bjartsýninni
Nú áttum við hjónin land og meira
að segja bæjarlæk en ekkert hús. Við
fluttum samt í Dalinn sumarið 1964 og
bjuggum með börnunum okkar í tjaldi
á lækjarbakkanum, stungum upp
garðholu og elduðum á prímus undir
beru lofti. Þetta gekk bara ljómandi
vel.
Síðan hófum við Frank húsbygg-
ingar úr allskonar rusltimbri sem við
fengum að hirða, kassafjalir utan af
bílum og rússnesku gleri nýttust okk-
ur vel. Við höfðum aldrei reist eitt né
neitt en byggðum bara á bjartsýninni,
fluttum mikið af
efninu á gömlum
Volvobíl sem við
komum með frá
Ameríku og var
kallaður Krypp-
an. Vegurinn
hingað upp eftir
var afar slæmur
en nú er allt orðið
meira og minna
malbikað.
Þegar einn hús-
veggurinn var ris-
inn urðum við býsna ánægð en
gleymdum að setja upp skástoðir og í
næsta norðanveðri feyktist veggurinn
um koll. Frank vildi þá hætta við allt
saman en ég hélt nú ekki. Við ókum til
Reykjavíkur og keyptum sperrur til að
styðja við vegginn og upp fór hann aft-
ur. Nágrannar okkar fylgdust náið
með okkur borgarbörnunum og brostu
út í annað munnvikið. Ekki voru gerð-
ar neinar teikningar að húsinu og við
steyptum ekkert í þessum fyrsta hluta.
Þegar kofinn var fullbúinn fluttum
við inn og sváfum þar á dívan. Ég eld-
aði áfram á prímus og við sóttum kalt
vatn í brunn hér undir brekkunni. Síð-
ar fengum við vatn úr Laxnesdýjum
ofan við Gljúfrastein, yndislegt vatn.
Við fengum 50 gráðu heitt vatn úr bor-
holu niðri við Suðurá og það dugði okk-
ur fyrstu árin. Þegar byrjað var að
bora eftir heitu vatni hér í Helgadaln-
um hvarf vatnið hjá okkur en síðar
tengdumst við hitaveitunni hér í Daln-
um. Svo fengum við eldavél en eldhús-
borðið er gömul hurð frá Gljúfrasteini
sem Halldór Kiljan hafði legið á þegar
hann var slæmur í baki. Svona geta ör-
lög hlutanna orðið einkennileg: Upp-
haflega var þetta hurð, síðan rúmbotn
hjá nóbelsskáldi og loks borðplata í
Brennholti.
Gamalt gólf í nýju húsi
Fjölskyldan kunni strax vel við sig
hér í Mosfellsdal og svo fór að Frank
vildi hvergi annars staðar vera. Hér
gat hann gengið um á gúmmískóm,
ræktað sinn garð, sinnt fræðistörfum
og gert við málverk. Hann tók að sér
allskonar störf í tengslum við listaverk,
til dæmis kom Þorvaldur Guðmunds-
son í Síld og fiski hingað einn góðan
veðurdag með hluta af sínu mikla mál-
verkasafni og Frank rammaði inn allar
Kjarvalsskissurnar hans.
Þar kom að við urðum að stækka við
okkur og hugðumst byggja við fyrsta
hluta hússins en þá komum við niður á
klöpp sem við höfðum ekki hugmynd
um að leyndist undir jarðveginum. Nú
voru góð ráð dýr, ekki kom til greina
að gefast upp en við leystum málið
með því að elta klöppina upp brekkuna
og byggðum húsið okkar á bjargi í
bókstaflegri merkingu. Maður einn
sem kom í heimsókn hafði þá á orði:
Hafið þið aldrei heyrt talað um Nóbel
sem fann upp dínamítið? Jú, jú, við
vissum vel hvað dínamít var en það
kom aldrei til greina að sprengja
klöppina í burtu, hún réð bygging-
arlaginu og húsið varð reisulegra fyrir
vikið. Við steyptum sökkla fyrir ný-
bygginguna og hrærðum steypuna
sjálf en notuðum engar teikningar,
byggðum bara eftir auganu úr ódýru
efni. Með því að spara efniskostnað
gátum við haldið íbúðinni á Háteigs-
veginum þótt hún væri öll í skuld.
Þangað fékk ég nemendur til mín í
söngtíma og börnin okkar bjuggu þar
um skeið þegar þau voru við nám í
Reykjavík.
Þriðji og efsti hluti Brennholts var
byggður kringum 1970 og hluta af
byggingarefninu fengum við hjá
manni sem reif gömul hús í Reykjavík.
Gólfið hérna undir fótum okkar er úr
svonefndu Uppsalahúsi sem var rifið
árið 1969 en byggt um aldamótin 1900
á horninu á Túngötu og Aðalstræti, ör-
skammt frá Herkastalanum. Uppsalir
voru vinsæll veitingastaður á sínum
tíma og um 1920 gengu þar ung
menntaskólaskáld um gólf, meðal ann-
arra Halldór Laxness, Tómas Guð-
mundsson og Sigurður Einarsson, síð-
ar prestur í Holti undir Eyjafjöllum.
Ætli andi þeirra hafi skilað sér hingað í
Brennholt í gegnum gólffjalirnar?
Gestir okkar höfðu sumir á orði að þeir
hefðu áður drukkið kaffi á þessum fjöl-
um. Fjölskyldan stóð hérna heilt sum-
ar á hlaðinu við að naglhreinsa timbrið
sem var gamalt og þurrt eins og bein
en fínasti efniviður í nýja húsið okkar.
Það getur verið mjög snjóþungt hér
í Brennholti, það skefur óhemju mikið
ofan af Grímannsfellinu. Tvö neðstu
húsin fóru stundum alveg á kaf og þá
voru 67 þrep úr eldhúsinu upp á skafl-
inn. Það kom fyrir að við urðum að
fara út um dyrnar á annarri hæð og
einu sinni kom svo mikill snjór að við
þurftum að láta krakkana skríða út um
eina gluggann sem hægt var að opna.
Til að komast leiðar okkar keyptum
við nýjan Land Rover í bílaumboðinu
Heklu. En ég tók aldrei bílpróf, það
kostaði sitt og börnin voru látin ganga
fyrir. Einhvern tímann ætlaði Frank
að kenna mér á bíl en hann hafði litla
þolinmæði í þeim efnum svo við gáfum
það upp á bátinn. Ég kenndi bæði niðri
í Mosfellssveit og Reykjavík og þurfti
að fara oft á milli. En ég gekk bara út á
þjóðveg og tók rútuna, það fannst mér
ógurlega gaman. Ég kynntist þar fjöl-
mörgu fólki, skólakrökkum og öðrum.
Þá var rútan fulla klukkustund á leið-
inni til Reykjavíkur svo það var nógur
tími til að spjalla, ég hef alltaf haft
gaman af allskonar mannfólki.
Grænmeti á skattstofunni
Því er ekki að neita að mörgum
fannst lífsmáti okkar hér í Brennholti
sérstakur og jafnvel undarlegur. Hann
minnti dálítið á hippana en við Frank
vorum reyndar heilli kynslóð á undan
þeim. Við vildum fyrst og fremst vera
frjáls, rækta okkar grænmeti og lifa
næstum því sjálfbæru lífi. En við þótt-
um skrýtin, fólki fannst það sérstakt
að við sem áttum íbúð í Reykjavík
skyldum dvelja hér allt árið og börnin
þyrftu að ganga út á þjóðveg í hvaða
veðri sem var. Skattstjórinn gerði eitt
sinn athugasemdir við framtalið okkar
og taldi að við gætum ekki framfleytt
okkur á þeim rýru tekjum sem við gáf-
um upp til skatts. En þá fór ég með
fullan poka af grænmeti á skattstofuna
til að sýna hvað landið okkar gaf af sér.
Eftir þá heimsókn var ekki kvartað yf-
ir framtalinu okkar.
Þegar við vorum nýflutt í Brennholt
smíðuðum við lítið gróðurhús, settum
grindina saman niðri á Háteigsvegi og
fluttum hana hingað upp eftir þar sem
við strengdum plast yfir hana. Svo
settum við upp litla sundlaug við hlið-
ina á gróðurhúsinu svo þetta var allt
eins og best varð á kosið. Laugin dugði
vel þar til hún fauk einn vondan veður-
dag.
En við höfðum áhuga á frekari yl-
rækt og ákváðum að reisa stærra
gróðurhús. Frank byggði það að
mestu leyti sjálfur, börnin tóku þátt í
þessu af lífi og sál, teikningarnar komu
frá Vélsmiðjunni Héðni en Leifur
Loftsson hjálpaði okkur við röralagn-
inguna. Leifur kom að Álafossi sem
ungur maður og ég man vel eftir hon-
um þaðan. Hann ílentist í Mosfellssveit
og var sannkallaður þúsundþjala-
smiður, einkum á járn, og rak lengi
verkstæði hér í sveitinni. Það var sama
hvort það þurfti að gera við heyvinnu-
vélar eða lúðrana í skólahljómsveitinni,
alltaf hafði Leifur lausnina í hendi sér.
Hitt vissu færri að Leifur var sjálf-
menntaður tungumálamaður, las bæk-
ur á Norðurlandamálunum, ensku og
þýsku og kunni meira að segja esper-
antó. Leifur varð mikill og góður vinur
okkar, þarna á veggnum sérðu blý-
antsteikningu af honum eftir Sverri
Haraldsson. Ég fékk myndina að gjöf
eftir að Leifur lést og þykir ákaflega
vænt um hana.
Gestagangur
Eftir að við fluttum í Mosfellsdalinn
kynntumst við nýjum nágrönnum og
ég styrkti gömul vináttubönd í sveit-
inni. Halldór og Auður í Gljúfrasteini
voru bestu nágrannar sem hægt var að
hugsa sér og það var töluverður sam-
gangur milli heimilanna. Halldór
staldraði stundum við hér í gönguferð-
um sínum, einkum þegar mikill erill
var heima fyrir. Einu sinni var hann
hér í heimsókn ásamt Halldóru Jó-
hannesdóttur á Mosfelli og Sigríði
Þórmundsdóttur í Meltúni í Mosfells-
sveit en hann þekkti þær frá gamalli
tíð. Þá var nú kátt í kotinu, Halldór var
bestur innan um gömlu sveitungana
þegar hann var ekki í neinu hlutverki.
Auður kom oft með gesti í heimsókn,
til dæmis Rögnvald Sigurjónsson pí-
anóleikara og konu hans Helgu Egil-
son. Þá hringdi Auður á undan sér og
spurði hvort hún mætti koma með fólk
hingað, við bökuðum kannski pönnu-
kökur og spjölluðum saman þessi
ósköp. Halldór Hansen, læknir og tón-
listarunnandi, kom líka oft með frægt
tónlistarfólk, íslenskt og erlent. Hall-
dór reykti mikið svo þá fylltist stofan
af tóbaksreyk. Gagga Lund kom líka í
heimsókn, alltaf kát og skemmtileg.
Það var alltaf gestkvæmt hjá okkur,
oft glatt á hjalla og fólk stansaði lengi:
Ættingjar, sendiráðsstarfsmenn og
listafólk, bæði tónlistarfólk og mynd-
listarmenn eins og Sverrir Haraldsson
og Dieter Roth. Þá buðum við upp á
afurðir úr eigin garði, bæði grænmeti
og krydd. Stundum fluttum ég og
krakkarnir eitthvert lag fyrir gestina,
til dæmis Sofðu, unga ástin mín. Þá
söng Margrét, ég lék á píanó en Tómas
á fiðlu. Þegar Óli móðurbróðir minn
kom í heimsókn var alltaf sungið,
Tommi bað hann ævinlega að taka lag-
ið Kirkjuhvoll og komst við, honum
fannst það svo fallegt. Þegar Kristín
Jónsdóttir, læknir og vinkona mín,
kom hingað ásamt Elíasi Davíðssyni
manni sínum settist hann ævinlega við
píanóið. Það var sama hvaða nótur
voru settar fyrir framan Elías, hann
gat spilað hvað sem var og gerði
merkilegar útsetningar á þjóðlögum ...
Byggt á bjartsýninni
Bjarki Bjarnason hefur skrásett ævisögu Guðrúnar Tómasdóttur söngkonu í bókinni Söngurinn og sveitin.
Hálfþrítug hélt Guðrún til söngnáms í New York, en fluttist svo aftur í sveitina þar sem hún ólst upp.
Ljósmynd/Úr einkasafni
Söngurinn Fjölskyldutónleikar í Brennholti: Guðrún, Tómas og Margrét.
Ljósmynd/Úr einkasafni
Sveitin Vísir að því sem síðar varð - fyrsta byggingin í Brennholti.