Skírnir - 01.09.2005, Side 188

tagi.6 Þetta kann að virðast svo augljóst að það hafi varla nokkra þýðingu
fyrir skilning okkar á hugtakinu. En víst er það svo. Það sýnir huglægni
hins háleita. Og ekki síst er það áminning um stöðu sögumannsins sem
stjórnar orðræðunni. Fræðimenn nútímans hafa þróað hugtakið enn frek-
ar með lögmál orðræðunnar að vopni. Túlkun hins háleita er þá bundin
því „að hér sé á ferðinni ákveðin tegund orðræðu eða merkingarbær tján-
ingarháttur sem birtist jafnt í skáldskap, myndlist, fræðiritum og ferða-
mennsku“.7 Hugtakið er hið sama og áður en skilgreiningin tekur mið af
nýrri heimsmynd og breyttum tímum. Hér verður sama afstaða tekin til
hins háleita og rýnt í þau tákn sem undirstrika háleitni.
Í huga Íslendings er ekki til neitt andstæðupar innan landslagsins þar
sem hið fagra er andstætt hinu háleita. Hið háleita er fagurt, þetta er ís-
lensk fegurð eins og það er kallað. Landið er óblítt og þar börðust fornar
hetjur hver við aðra jafnt sem við náttúruöflin. Það er því ærið erfitt fyr-
ir Íslending að skilgreina háleitni sem er gróin inn í sálina. Nútímamann-
inum8 finnst svo sjálfsagt að telja sig afkomanda Egils Skallagrímssonar
að hann staldrar ekki við og spyr sig um eigin uppruna, en það gerir bók-
in Íslendingar aftur á móti. Háleit sýn bókarinnar höfðar til lesanda sem
er orðinn framandi þessum rótum. Nútíma-Íslendingurinn er kominn í
stöðu 17.–18. aldar hefðarmannsins sem lagði á sig ferð upp í Alpana til
að upplifa hið háleita fyrir tilstilli landslags og náttúru. Bókin leitast við
að draga lesandann inn í þetta háleita hugarástand, burt úr borg, nær
hrjóstrugri náttúru, nær innsta djúpi þjóðarsálarinnar. Öll orðræðan í
bókinni hefur þetta að stefnumiði.
Náttúra
Náttúra Íslands fellur mjög vel að hugmyndinni um hið háleita og bæði
texti og myndir bókarinnar undirstrika þetta. Hvar sem borið er niður
eru háleitar náttúrulýsingar. Rætt er um þverhnípt fjöll, öræfi, bratta fjall-
linda ásdísardóttir418 skírnir
6 Burke: tilvitnað rit, bls. 31.
7 Sveinn Yngvi Egilsson: „„Og andinn mig hreif upp á háfjallatind.“ Nokkrar
birtingarmyndir hins háleita á 19. öld.“ Skorrdæla, gefin út í minningu Sveins
Skorra Höskuldssonar. Ritstj. Bergljót S. Kristjánsdóttir og Matthías V. Sæ-
mundsson. Reykjavík 2003, bls. 157.
8 Nútímamaðurinn sem skilgreint og afmarkað hugtak verður ekki rætt sérstak-
lega. Miðað er við þá merkingu að nútímamaðurinn sé hinn sami og borgarbú-
inn, sem aftur samsamar sig sögumanni, í andstöðu við heimamenn sem eru höf-
uðpersónur bókarinnar. Til nánari fróðleiks um nútímahugtakið má benda á The
Consequences of Modernity eftir Anthony Giddens (Cambridge 1990).
Skírnir haust 05 RÉTTUR 23.11.2005 13:54 Page 418