Skírnir - 01.09.2005, Page 193

Dauðinn í ljósmynd
Meðan textinn tengir fólk stöðugt við náttúru eru myndir fremur látnar
tengja manninn við híbýli sín. Nánasta umhverfi er látið tala sínu máli.
Ekki nóg með það heldur er fjarlægð sögumanns – ljósmyndarans – svo
mikil að staða áhorfandans skerpist til muna. Lesandinn er ekki staddur
inni í ljósmyndinni heldur utan við hana.
Uppstillingin er þannig útfærð að lesandinn er ávallt viss um að sá sem
er á mynd sé meðvitaður um sögumanninn. Viðkomandi horfir alltaf
beint í augun á lesandanum, en það sem skiptir enn meira máli er líkams-
staða. Hinn ljósmyndaði situr oft á stól sem snýr beint að lesandan-
um/áhorfandanum. Séu þessar myndir miðaðar við gamlar ljósmyndir af
forfeðrum okkar er samlíkingin mjög sterk; hreyfingarlaus og næstum
stjörf augu fólksins horfa beint í augu okkar og þvinga okkur til að grand-
skoða lífið sem leynist á bak við augnaráðið. Þessi stífa uppstilling er mun
meira ögrandi og áleitnari en ljósmynd í fréttastíl. Þar er lesandinn iðu-
lega inni í lífi fólks, sem er ómeðvitað um sjáandann.
Þetta útskýrði Roland Barthes mjög vel í bók sinni Camera Lucida.16
Hann setti fram kenningu um hvernig við skynjum ljósmyndun og ljós-
myndir. Barthes gerir góða grein fyrir því hvernig við hér um bil deyjum
þegar við stillum okkur upp fyrir framan myndavélina og setjum upp
grímuna okkar. Í samantekt Matthías Viðars Sæmundssonar segir:
Í ljósmyndinni birtist ég sjálfum mér sem annar; ég verð að öðrum án
þess að fá rönd við reist. Þegar ljósop myndavélar beinist að mér er
eins og allt breytist; ég set sjálfan mig í stellingar og bý til annan lík-
ama úr þeim sem fyrir er; ég breyti sjálfum mér umsvifalaust og fyr-
irfram í ímynd. Það á sér stað ákveðin ummyndun; því er líkast sem
ljósmyndarinn móti eða særi líkama minn í bókstaflegum skilningi.17
Ljósmyndarinn hræðist ekki þennan dauða uppstillingarinnar, heldur
sækist einmitt eftir honum. Vegna þessa gerist það að lesandinn horfir
fyrst beint í augu mannsins og þegar ekki sést nægilega djúp persóna í
sjálfu andlitinu þá leitar augað yfir að höndum eða líkamsstellingu. Allt
verður merkingarbært, grófleiki handanna eða örlítið krosslagðir fætur.
íslendingar 423skírnir
16 Camera Lucida. Reflections on Photography. Þýð. Richard Howard. New
York 1981. Á frummálinu heitir bókin La chambre claire (París 1980).
17 Matthías Viðar Sæmundsson: „Höndin og fleygurinn. Um ljósmyndun og ljós-
myndir.“ Myndir á sandi. Greinar um bókmenntir og menningarástand.
Reykjavík 1991, bls. 61–62.
Skírnir haust 05 RÉTTUR 23.11.2005 13:54 Page 423