Skírnir - 01.09.2005, Page 195

leitu orðavali og þegar eftirfarandi orð eru lesin dettur manni strax í hug
myndin af hjónunum: „drangar og súlur gnæfa sem steingerðir vættir“
(143).
Þjóðsagnaverur
Hið háleita er ekki bara að finna í hinu mikilfenglega heldur ekki síður í
hinu dulda og myrka. Þjóðsagnaverur og hindurvitni falla undir þetta.
Edmund Burke sagði í riti sínu um hið háleita:
Þegar við skiljum ógnina að fullu leyti; þegar augu okkar hafa vanist
henni, hverfur stór hluti óttans. Þetta er skynsamlegt þegar hugleitt er
hve mikið nóttin bætir á skelfingu okkar í öllum hættulegum aðstæð-
um. Hugboð um drauga og púka, sem enginn hefur skýra mynd af,
hafa áhrif á hugann á sama hátt. Þetta útskýrir vinsældir sagna um
þess konar vætti.18
Það er hægt að greina samhljóm með kenningum Burkes og fræðimanns-
ins Gastons Bachelard, sem skrifaði um skáldlegt rými í bók sinni La
poétique de l’espace (París 1958). Hann tekur m.a fyrir hið dulda með
hliðsjón af kjöllurum húsa; hið myrkra og niðurgrafna í dagdraumum
okkar. Það sem leynist í kjallaranum eða í undirmeðvitund okkar er ávallt
hræðilegra en samt hæggengara en það sem hreyfist uppi á háaloftinu. Í
kjallaranum ríkir myrkur bæði nótt og dag; og jafnvel þegar við berum
með okkur kertaljós, dansa skuggarnir á dimmum vegg.“19 Hann segir
jafnframt að í nútímanum getum við lýst allt upp með rafljósi en undir-
meðvitundin gangi samt niður í kjallara með kertaljós. Þetta er það sem
þjóðasagnahefðin gerir, hún læðist hægt að okkur og skapar ugg, ekki
beina hræðslu; ekki ólíkt þeirri tilfinningu að við séum að ganga niður í
kjallara með kertaljós.
Með þetta í huga sést hve vel það fellur að markmiðum bókarinnar að
sýna háleitni í mannfólkinu með því að líkja því við þjóðsagnaverur. Þetta
er gert í upphafi með kaflaheitum sem dregin eru af persónum sem hafa
yfir sér rómantískan og þjóðsagnakenndan blæ. Má þar nefna heiti eins og
Öræfafólkið, Ferjumaðurinn og Svarta gengið. Í texta er þessu einnig
beitt með ljósmynd sem stuðning. Hreppstjóranum er líkt beint við álf
(101), Núpstaðarsystkinin líkjast álfum í líkamsbyggingu og fasi, létt, lítil
íslendingar 425skírnir
18 Burke: tilvitnað rit, bls. 58–59. Þýð. greinarhöf.
19 Hér er vitnað í enska þýðingu verksins: Gaston Bachelard: The Poetics of Space.
Þýð. Maria Jolas. Boston 1994, bls. 19. Íslensk þýð. greinarhöf.
Skírnir haust 05 RÉTTUR 23.11.2005 13:54 Page 425