Skírnir - 01.09.2005, Page 197
Mannabústaðurinn
Óveður og hrakningar eru hluti af samlífi Íslendinga við náttúruna og þar
sem óblíð veðráttan skekur skjól manna fær það meira vægi en ella. Á
norðurslóðum færist allt líf inn í bústaðinn, einkum um vetur. Hinn nor-
ræni mannabústaður eða dvalarstaður dreifir ekki úr sér út fyrir húsbygg-
inguna, líkt og gerist í suðrænni löndum þar sem stofan er komin út á ver-
önd. Allt er inni í hlýjunni. Að utan er húsið markað af náttúrunni, að
innan er það markað af fólkinu sem þar býr. Ytra útlit hússins sýnir afl
náttúrunnar og að innan gefur það persónuleika fólksins aukna dýpt.
Sögumenn bókarinnar undirstrika þetta með aðferð sinni.
Mannabústaðurinn er einn þáttur í háleitri sýn bókarinnar. Ekki er víst
að sérhver mannabústaður veki hjá lesandanum háleitar kenndir eða hugs-
un. Hins vegar skerpir húsið, burtséð frá útliti þess, ætíð ægileika umhverf-
isins, einfaldlega með því að vera skjól. Sögumenn missa aldrei sjónar á
þessu og reyna ávallt að samrýma húsið háleitri heildarmynd bókarinnar.
Talsmenn hins háleita ræddu fremur lítið um hugtakið í tengslum við
byggingar. Helst var umfjöllunin afmörkuð við mikilfengleg og sögufræg
mannvirki. Og ávallt var hæð talin merki um háleitni. Með því að nota
kenningu Bachelards í áðurnefndu riti er hægt að skilja háleitt eðli
mannabústaðarins, einkum í ljósi þess að tilfinningar lesandans tengjast
dagdraumum og ímyndunarafli. Bachelard fyllir upp í tómarúm í kenn-
ingunni um hið háleita með því að dýpka skilning okkar á húsinu.
Bachelard segir að við skoðum alltaf hús annarra með þau híbýli í
huganum sem við þekkjum. Í bókinni Íslendingar er það þessi kunnug-
leiki sem skapar notalegheit þegar við sjáum inn í húsið en aftur ókunn-
ugleika þegar það er skoðað að utan. Ókunnugleikinn, sem snertir samt
minningar og tilfinningar í brjósti okkar, gerir stöðu hússins háleita. Þá
erum við aftur komin að tilfinningum sem lýsa furðu, hrifningu og jafn-
vel vanmætti sem samrýmast kenningu Burkes um hið háleita.
Höfundur ljósmyndanna nálgast mannabústaðinn frá mörgum sjón-
arhornum. Hann sýnir lesandanum athvarf eða skjól við endann á ein-
manalegum vegi (56–57), húsið undir háu fjalli (132–133) eða agnarsmátt
býli umkringt grænum hólum og þungum skýjum (26–27). Mannabú-
staðnum er gefin falleg ásýnd, þetta er griðastaður, aðsetur manna og sið-
menningar. Það er ytra umhverfi sem vekur vissan ugg og einmanaleika.
Fámenni sveitarinnar vekur ferðamanninum úr borginni væntingar um
hlýlegt hús. Þetta er einn þráðurinn í bókinni. Lesandinn er stöðugt
minntur á að við erum í heimsókn.
íslendingar 427skírnir
Skírnir haust 05 RÉTTUR 23.11.2005 13:54 Page 427