Skírnir - 01.09.2005, Page 205
leikans og sköpunarinnar, meinlæta og lífsins, hugmyndar og veruleika,
Guðs og heims, er svo að segja yfirunnin í Jóni Prímusi sem tengir sam-
an Guð, heim og mann í samlíðan og samúð (189). Gunnar rekur sig í
gegnum verk Laxness með þessa spennu í huga.
Í Vefaranum mikla frá Kasmír kemur Steinn Elliði fram sem maður
leitandi að afgerandi lífsviðmiði. Tvíhyggjan á milli þess sem tilheyrir
Guði og þess sem er heimsins er sett á oddinn. Baráttan stendur á milli
líkama og sálar, trúarbaráttan er tilvistarglíma upp á líf og dauða þar sem
allt er lagt undir (25). Baráttan á milli Guðs og heims verður í lífi Steins
að baráttunni milli Guðs og konu (26). Samkvæmt Gunnari heillast
Steinn af hugmyndinni sem býr að baki öllum veruleika og brýst fram í
honum. Þjáningin mætir honum í öllu lífi sem hann virðir fyrir sér en
greinir ekki persónurnar sem bera hana (27). Þessi tvíhyggja Steins kem-
ur hvað skýrast fram er hann í frásögunni gengur meinlætinu á hönd og
sendir ástkonu sína, Diljá, frá sér (33). Hann vill gefa sig alfarið Guði og
hafna heiminum (30), en þrá hans „ljær breytni hans grimmúðlegt yfir-
bragð“ (33). Gunnar sýnir hve viðleitni Steins er andstæð frumhugsun
kristindómsins um synd og náð (34). Hann gerir nokkuð góða grein fyrir
þeim guðfræðilegu viðhorfum sem Laxness vinnur með úr miðaldahefð
kirkjunnar og tengir þær að mestu við bókina Breytni eftir Kristi (De
imitatione Christi) eftir Tómas af Kempis (27, 190–191). Tengslin við
þann höfund telur Gunnar vitna um rætur Laxness í kristinni dulúð.
Spurning er hvort aðrir höfundar eins og Tómas Akvínas og Bónaventúra
hafi ekki einnig mótað hugsun hans í verkinu.10 Markmið Gunnars er
ekki að greina til hlítar heimildanotkun Halldórs heldur að rekja sig
áfram eftir þeim þræði samúðar og trúar sem er að finna í verkum hans.
Í skáldverkinu Salka Valka færist áherslan frá handanveruleikanum til
reynsluheims hinnar vinnandi stéttar. Salka Valka er fyrsta þjóðfélagslega
skáldsaga Halldórs (46). Bókin endurspeglar hugmyndafræðileg átök
fjórða áratugarins, en það var tími sterkra hugsjóna. „Tekist var á um
hagsmuni og pólitíska hugmyndafræði“ (45). Samkvæmt Gunnari er
meginefni bókarinnar spurningin um réttlætið. Hún beinist ekki aðeins
að yfirborðinu þar sem þjóðfélagslegur ójöfnuður er hvað greinilegastur.
Þorpið Óseyri við Axlarfjörð endurspeglar veruleikann þar sem „[t]il-
gangsleysi og þýðingarleysi hvílir yfir fólki og fénaði“ (41). Laxness læt-
ur persónur frásögunnar vera fulltrúa fyrir þær mismunandi aðferðir sem
fjallræðufólkið 435skírnir
10 Kristinn Ólason bendir m.a. á þetta í grein um Vefarann mikla frá Kasmír.
Kristinn Ólason 2003, 85–101.
Skírnir haust 05 RÉTTUR 23.11.2005 13:54 Page 435