Ljósmæðrablaðið - 01.12.2014, Side 8

8 Ljósmæðrablaðið - desember 2014
can be categorised based on severity which can lead to more effici-
ent methods when releasing the shoulders during birth.
Keywords: Shoulder dystocia, birth, midwives, experience,
knowledge.
INNGANGUR
Ljósmæður líta á meðgöngu og fæðingu sem eðlilegt ferli sem ber að
styðja, í samráði við konuna og fjölskyldu hennar (Ljósmæðrafélag
Íslands, 2000), en jafnframt er þeim ljóst að upp geta komið bráða-
atvik sem ber að bregðast við til að fyrirbyggja skaða og vanheilsu
hjá móður og barni. Undir slík atvik flokkast axlarklemma í fæðingu
sem verður þegar höfuð barns er fætt og axlir fæðast ekki í kjölfarið
(Kreitzer, 2009).
Ýmsar rannsóknir hafa sýnt að ljósmóðurstarfið er streituvaldandi
(Leinweber og Rowe, 2008; Mollart, Skinner, Newing og Foureur,
2011; Schrøder, 2011). Í stórri danskri rannsókn sem gerð var á starfs-
umhverfi opinberra starfsmanna (Borritz o.fl., 2006) kom fram að
meira ber á kulnun í starfi og einkalífi ljósmæðra en hjá flestum öðrum
stéttum opinberra starfsmanna. Þrátt fyrir þetta hefur reynsla og þekk-
ing ljósmæðra af því að takast á við erfiðar fæðingar eða bráðaatvik í
fæðingu ekki mikið verið rannsökuð. Baxley og Gobbo (2004), ljós-
mæðurnar Mercer og Erickson-Ovens (2009) og O´Leary fæðingar-
læknir (2009a) taka það fram í umfjöllun sinni um axlarklemmu að
ljósmæður og fæðingarlæknar eigi það sameiginlegt að verða hrædd og
líða illa í tengslum við slíkar fæðingar án þess þó að styðja það nánar
með vísun í rannsóknir.
Denham (2007) bendir á að fagfólk í heilbrigðisþjónustu upplifi
áfall ekki síður en skjólstæðingar þeirra þegar eitthvað óeðlilegt hendir
í starfi. Margrét Blöndal (2007) skilgreinir áfall sem sterk streitu-
viðbrögð í kjölfar óvæntra atburða. Geta alvarleg bráðaatvik eins og
axlarklemma vissulega flokkast undir slíka atburði ekki síst þegar
áverkar á móður og/eða barni fylgja í kjölfarið.
Í fræðilegri samantekt Sheen, Slade og Spiby (2013) um reynslu og
upplifun heilbrigðisstarfsmanna af störfum sínum kemur fram að tals-
verðar líkur séu á því að ljósmæður upplifi vanlíðan í starfi sem hafi
áhrif á heilsu þeirra, en þörf sé á frekari rannsóknum og nauðsynlegt að
huga að velferð ljósmæðra og stuðningi við þær.
Annar höfundur þessarar greinar (B.S.) hefur starfað á Íslandi
sem ljósmóðir á landsbyggðinni í yfir þrjátíu ár og þekkir af eigin
raun þær erfiðu tilfinningar sem upp geta komið þegar tekist er á við
axlarklemmu í fæðingu. Hinn (Ó.Á.Ó.) hefur haft umsjón með kennslu
íslenskra ljósmæðra um þetta efni í nær tuttugu ár. Með það í huga að
ekki hafa fundist rannsóknir um þetta efni hérlendis var ákveðið að
skoða reynslu og þekkingu íslenskra ljósmæðra af axlarklemmu í rann-
sókn til meistaraprófs í ljósmóðurfræði (Björg Sigurðardóttir, 2012)
sem þessi grein byggist á. Leitast var við að fá svör við því hvernig
ljósmæður upplifa og bregðast við axlarklemmu í fæðingu, hvernig
þær nýta faglega þekkingu í þeim aðstæðum og hvernig þær vinna úr
reynslunni.
AXLARKLEMMA
Þegar barn fæðist í sjálfkrafa hvirfilfæðingu stuðla samdrættir legs-
ins að því að höfuð þess, axlir og líkami snúist eftir lögun mjaðma-
grindarinnar og vöðvum fæðingarvegarins. Rýmið sem barnið hefur í
grindinni nýtist eins vel og kostur er og gjarnan fæðast axlir í sömu
hríð og höfuðið. Axlarklemma er bráðaatvik sem getur orðið í fæðingu
þegar axlir barnsins snúast ekki á eðlilegan hátt undan lífbeini eða af
efsta spjaldhryggjarlið, festast þar og hættuástand getur skapast (Fraser
og Cooper, 2008; Kreitzer, 2009; Medforth, Battersby, Evans, Marsh
og Walker, 2006; Thorogood og Hendy, 2006).
Skilgreiningar fræðimanna á axlarklemmu eru margar hverjar á
líkum nótum. Í samantekt um axlarklemmu á kvennadeild Land-
spítalans á árunum 1979‒1986 er fyrirbærið skilgreint sem „erfið
fæðing barns í hvirfilstöðu vegna árekstra axla við beinhluta fæðingar-
gangs“ (Gerður Jónsdóttir, Jón Þorgeir Hallgrímsson, Reynir Tómas
Geirsson, Marta Lárusdóttir og Atli Dagbjartsson, 1989, bls. 85).
Thorogood og Hendy (2006) skilgreina axlarklemmu sem „fæðingu
þar sem þörf er á því að nota sérstakar aðferðir við fæðingu axla, eftir
að mildum þrýstingi [á höfuð] hefur verið beitt“ (bls. 762). Kreitzer
(2009) segir einföldustu skilgreininguna á axlarklemmu vera þegar
„seinkun eða hindrun sé á fæðingu axla eftir að höfuð barnsins sé fætt“
(bls. 183).
Í þessari rannsókn er axlarklemma skilgreind sem „seinkun eða
hindrun á að axlir fæðist sjálfkrafa, án þess að notað sé tog eða sérs-
tökum aðferðum beitt“ (sbr. Kreitzer, 2009, bls. 185).
Áhættuþættir og tíðni axlarklemmu
Ýmsir þættir hjá móður og barni eru taldir geta aukið hættuna á
axlarklemmu í fæðingu. Þeir helstu eru taldir upp í töflu 1.
Inngrip í fæðingu með töng eða sogklukku eykur mikið líkur á
axlarklemmu þar sem barnið fær ekki tækifæri til að snúast í fæðingarveg-
inum, kemur því skakkt niður og festist (Royal College of Obstetricians and
Gynaecologists (RCOG), 2007; Thorogood og Hendy, 2006; Vidarsdottir,
Geirsson, Hardardottir, Valdimarsdottir og Dagbjartsson, 2011).
Tíðni axlarklemmu er talin vera 0,2–2,8% (Thorogood og Hendy,
2006) og O´Leary (2009a) segir hana vera 0,15–1,7% af öllum
fæðingum. Eins og fram kemur í töflu 1 eru stór börn í meiri hættu en
þau minni og er tíðnin breytileg í hlutfalli við þyngd barnanna. Þrátt
fyrir það er um það bil helmingur fjöldans sem lendir í axlarklemmu
af eðlilegri þyngd, eða undir 4000 grömmum. Segja Baxley og Gobbo
(2004) að tíðnin sé 0,6–1,4% hjá börnum sem vega á milli 2500 til 4000
grömm, en hjá börnum sem eru 4000 til 4500 grömm við fæðingu eykst
tíðnin mikið og hleypur á bilinu 5–9%.
Athyglivert er að opinberar skráningartölur um axlarklemmu á Íslandi
eru ekki tiltækar, sem dæmi koma þær ekki fram í Skýrslu frá fæðingar-
skráningunni fyrir árin 2010–2012 (Ragnheiður I. Bjarnadóttir, Guðrún
Garðarsdóttir, Alexander K. Smárason og Gestur I. Pálsson, 2011, 2012,
2013). Samantekt á skráningu á axlarklemmu á Íslandi á árunum 1998–
2008 leiddi í ljós að axlarklemma varð í 0,97% fæðinga, eða hjá alls
458 börnum (Björg Sigurðardóttir, 2012; Fæðingarskrá Íslands, 2009;
Hagstofa Íslands, 2014).
Flokkun axlarklemmu
Flokka má axlarklemmu eftir alvarleika og hvaða aðferðum þarf að
beita til að losa barnið (Kreitzer, 2009; O´Leary, 2009b). Í umfjöllun
sinni um axlarklemmu og meðferð hennar leggur Kreitzer (2009) til að
axlarklemma sé flokkuð eftir eðli hennar, sjá töflu 2. Axlarklemmu í
fæðingu um fæðingarveg skiptir hann í þrjú stig eftir því hversu erfið
hún er viðfangs.
(O´Leary, 2009a og 2009b).
Tafla 1. Helstu ástæður axlarklemmu
1. Axlarklemma við keisaraskurð
2. Axlarklemma við fæðingu um fæðingarveg
• Mjúkvefjaklemma eftir ytri snúning höfuðs
• Beinklemma eftir ytri snúning
• Beinklemma vegna þess að ytri snúningur verður ekki
Tafla 2. Flokkun Kreitzers á axlarklemmu
(Kreitzer, 2009).