Tímarit Máls og menningar - 01.09.2013, Page 134

Á d r e p u r
134 TMM 2013 · 3
tónlistarsögunni verið óravegu frá zen-
búddisma er það líklega einmitt Shos-
takovitsj. Tónlist hans krefst einbeiting-
ar og innlifunar, einnig af hálfu þess
sem hlustar. Þetta er meðal annars
vegna þess að Shostakovitsj samdi verk
sín með ákveðin viðmið í huga hvað
snerti tónleikaform, hlustun og einbeit-
ingu áheyrenda.
Vert er að hafa í huga að hefðbundin
tónleikalengd nútímans – á bilinu 60–120
mínútur – varð ekki almenn regla fyrr en
komið var fram á miðja 19. öld. Til
dæmis héldu bæði Mozart og Beethoven
ógnarlanga tónleika með verkum sínum,
en á þeim var andrúmsloftið öllu frjáls-
legra en við eigum að venjast. Þeir tón-
leikar sem verk Mozarts hljómuðu á
meðan hann sjálfur lifði voru meira í ætt
við það sem nútímahlustandi upplifir á
djasstónleikum. Klappa mátti milli kafla
og jafnvel í miðjum klíðum ef tónskáld
eða hljóðfæraleikari þótti hafa gert eitt-
hvað sérlega snjallt.7
Einbeittari og hátíðlegri hlustun hélst
í hendur við almenna þróun í tónleika-
haldi á 19. öld. Konsertsalurinn varð
eins konar helgidómur þar sem sístækk-
andi borgarastétt kom saman í þögulli
einbeitingu, lifði sig inn í töfrastund þar
sem útvaldir snillingar miðluðu guðleg-
um sannleika. Tónlist var ekki lengur
saklaus skemmtun heldur opinberun;
hana bar að taka alvarlega. Andrúms-
loftið breyttist í samræmi við það. Hið
hefðbundna tónleikaform 19. aldar
hefur reynst furðu lífseigt þó að samfé-
lagið hafi tekið stakkaskiptum. Enn
þann dag í dag eru efnisskrár sinfóníu-
hljómsveita flestar með keimlíku móti:
fyrst forleikur eða annað stutt hljóm-
sveitarverk, helst einþáttungur; því næst
einleikskonsert og að hléi loknu sinfónía
eða annað verk af stærra taginu.
Óperan er kannski það tónlistarform
sem helst hefur reynt á þolrifin hvað
lengd og úthald snertir. Þar giltu þó
lengi enn frjálslegri umgengnisreglur en
á tónleikum. Allt fram á fyrri hluta 19.
aldar gat fólk spjallað saman eða keypt
sér veitingar ef því sýndist svo. Hinir
efnameiri leigðu sér stúkur og þegar
þeim leiddist listin mátti alltaf draga
tjöldin fyrir, tefla eins og eina skák eða
daðra við sessunautinn. Um skeið var
óperuhúsið La Scala eini staðurinn í
Mílanó þar sem fjárhættuspil voru
leyfð.8 Fyrsta úthaldslistaverkið var
kannski einmitt ópera eða öllu heldur
óperuflokkur, Niflungahringurinn eftir
Richard Wagner sem tekur fjögur kvöld
og rétt um 15 klukkustundir í f lutningi.
Wagner lét ekki þar við sitja heldur
gerði í ofanálag auknar kröfur um ein-
beitingu og hlustun. Hann varð til
dæmis fyrstur til að krefjast þess að ljós-
in í óperusalnum væru slökkt meðan á
sýningu stóð.
Kannski eiga músíkmaraþon með tíð
og tíma eftir að grafa undan gömlum og
stöðluðum hugmyndum um tónleika-
formið. Fyrirbærið virðist að minnsta
kosti spegla stöðu listarinnar og upplif-
unarþörf nútímafólks rétt eins og eldri
hugmyndir um tilgang og eðli tónlistar
hlutu staðfestingu í tónleikahaldi 18. og
19. aldar. Kannski kjósa hlustendur
nútímans meiri ögrun og nýbreytni en
felst í tveggja tíma tónleikum? Vilja þeir
fremur nálgast listina sem hugleiðslu-
ástand en sem vettvang fyrir tjáningu
tilfinninga? Eða snýst þetta kannski allt
um að fá sem besta kynningu?
Viðburðablæti og listkynning
Um eitt verður að minnsta kosti ekki
deilt: kvartettamaraþonið var viðburð-
ur. Kynningin tók líka mið af því. Í dag-
skrárriti Listahátíðar bera tónleikarnir
yfirskriftina „Shostakovich-áskorunin“
og þannig er spilað á keppnisskap les-
andans, skorað á hann að reyna á eigin