Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Qupperneq 109

S a m s t æ ð s a k a m á l
TMM 2018 · 1 109
varðandi fiskveiðistjórnkerfið á Íslandi var af þessum toga. Þar var mælt fyrir
um breytingar á fyrirkomulagi fiskveiðistjórnarinnar og skaðabætur handa
fórnarlömbum þeirrar mismununar sem mannréttindanefndin taldi brjóta
gegn mannréttindum án þess að fyrirmælunum fylgdi heimild til að knýja á
um framfylgd fyrirmælanna.
Frá aldamótum hefur áherzla mannréttindabaráttunnar færzt í auknum
mæli yfir á vettvang sakamálaréttar. Nú er lögð þyngri áherzla en áður á
baráttu gegn refsileysi með ákærum eða lögsóknum á hendur brotlegum
einstaklingum.53 Hér er hugsunin að reyna að efla mannréttindi með því að
láta þá sem brjóta af sér sæta ábyrgð að lögum innan lands eða utan. Þessar
áherzlur á annars vegar afhjúpun brota og hins vegar ráðstafanir gegn refsi-
leysi skarast þar eð einstaklingar verða ekki dregnir til lagalegrar ábyrgðar
nema fyrir tilstilli almannavaldsins, þ.m.t. réttarkerfið. Hér þarf eins og
næstum alltaf að fara bil beggja.
XIII. Að lokum: Hvar liggur meinið?
Hér að framan hafa verið rakin ýmis atvik sem í heild sinni vitna um
dauðadjúpar sprungur í innviðum íslenzks samfélags. Skýrar vísbendingar
um lögbrot í tengslum við hermangið, símahleranir, brottkast, bankamis-
ferli o.fl. hafa yfirvöldin oftast virt að vettugi, rannsókn mála hefur verið
klúðrað (málverkafölsunarmálið) og meintar sakir hafa fyrnzt (einkavæðing
bankanna). Eina umtalsverða undantekningin frá þessu mynztri er dómar
Hæstaréttar yfir 35 mönnum vegna brota í tengslum við hrunið. Í þeim hópi
fer þó meira fyrir smáfiskum en stórlöxum. Fv. formaður bankaráðs Lands-
banka Íslands bíður dóms í Hæstarétti Frakklands en hefur hvergi komið við
sögu íslenzkra dómsmála frá hruni.54
Það sem helzt virðist binda saman atvikin sem hér hafa verið rakin er
einsleitni og samþjöppun ríkisvaldsins, þ.e. framkvæmdarvalds, löggjafar-
valds og dómsvalds. Þar skortir tilfinnanlega valdmörk og mótvægi (e.
checks and balances). Framkvæmdarvaldið sem styðst að vísu við meiri
hluta Alþingis hefur jafnan haft öll ráð í hendi sér. Alþingi stóð til að mynda
máttlaust hjá þegar tveir ráðherrar drógu Ísland upp á sitt eindæmi inn í
stríð Bandaríkjanna gegn Írak 2003.55 Þegar sömu tveir ráðherrar gagn-
rýndu dóm Hæstaréttar í Valdimarsmálinu 1998 sneri rétturinn við blaðinu
18 mánuðum síðar og bar fyrir sig sérsaumaða lagabreytingu sem sneiddi
hjá kjarna málsins enda staðfesti mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna
2007 fyrri dóminn í Valdimarsmálinu frá 1998.56 Það var í Valdimarsmálinu
að Hæstiréttur felldi úr gildi synjun sjávarútvegsráðuneytisins á veiðileyfi
sem Valdimar Jóhannesson hafði sótt um til ráðuneytisins til að láta reyna
fyrir rétti á ójafnræðið í úthlutun aflaheimilda.57 Enginn lagaprófessor í
Háskóla Íslands fékkst til að skrifa undir yfirlýsingu 105 af 150 prófessorum
Háskólans til varnar sjálfstæði Hæstaréttar gegn áhlaupi ráðherranna 1998.58