Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Blaðsíða 87

A n d ó f s m a ð u r i n n J ó n l æ r ð i
TMM 2018 · 1 87
gæði sem hann ræktaði í krafti trúarinnar var miklu frekar í ætt við það sem
nú er kallað barnatrú en rétttrúnað 17. aldar. Það sést best í öðru kvæði safnsins
um lífsins fögru liljurnar þar sem „Pietas“ eða guðræknin er vegsömuð, um leið
og hinir vegvilltu veraldarinnar menn vildu banna honum það:
Hlaupa vildi ég henni á móti,
hamingju trúi ég mig þar til þrjóti,
fyrir varð urð með illsku grjóti,
allrahanda tálman á.
Lífsins fögru liljurnar,
lifa henni hjá.
Villtar brautir veraldar manna,
vildu mér þá fundi banna,
fyrir það altíð syrgi ég svanna,
sviptur var ég henni frá.
Lífsins fögru liljurnar,
lifa henni hjá.
Menn reyndu að bæla hann niður, sögðu honum að hafa sig hægan og þegja
en hann skeytti því engu og setti allt sitt traust á guðræknina. Það voru leifar
úr kaþólsku að persónugera með þessum hætti ýmsar dyggðir, en þessi gyðja
Jóns var sjálf guðræknin: „Píetas heitir píkan rjóða, / prýdd kórónu helgra
jóða,“ segir hann og bætir við að margir vilji gera henni allt til ama. Hann
bætir svo við, „hennar móðirin heiðurs sama, / heitir Patíentíá.“ Móðir guð-
rækninnar er sem sagt Patíentíá, þolinmæðin, þolgæðið, sem kannski hélt
Jóni á lífi á erfiðustu tímabilum ævi hans.
Jón lærði reyndi að átta sig á flóknum aðstæðum og gagnrýndi samtíð sína
með djúpstæðum hætti. Kaþólsk viðhorf hans gengu hraustlega í berhögg
við valdakerfi samtímans, samþættingu konungsvalds, lútherskrar kirkju og
rotinnar, gráðugrar yfirstéttar. Hann hafði víða sýn og skildi þá fjölbreytni
sem valdið vildi bæla niður.
Séra Sigfús á Stað lagðist auðmjúkur undir hinn trúarlega hirtingarvönd
og sagðist vera jafnsyndugur og aðrir. Jón var aftur á móti ekkert að velta sér
uppúr hrísvandarmasókisma rétttrúnaðarins á 17. öld þar sem píslardauðinn
og friðþægingin voru hafin upp úr öllu valdi. Hann hefði kannski tekið
fagnandi undir upphafið að miklum og fögrum tónlistar- og skáldferli söng-
konu nokkurrar árið 1975: „Jesus died for somebody’s sins but not mine.“16 Í
þeim orðum birtist ókúganleg reisn andófsins sem sjá má svo víða í verkum
Jóns lærða. Í dag er jafnbrýnt að andæfa baneitruðu valdabandalagi stjórn-
mála og auðmagns, sem drottnar í krafti taumlausrar og trúarlegrar neyslu-
hyggju, markaðsdýrkunar og þjóðernishyggju.