Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Blaðsíða 129

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2018 · 1 129
við hernáminu er lýst djarflega af nokk-
uð afdráttarlausri hörku (bls. 159): „Og
skyndilega voru allir orðnir nasistar.
Loftvarnavirkið í Öskjuhlíð var full-
byggt, og ekki laust við að menn væru
dálítið stoltir yfir því að hægt væri að
reisa slíkt mannvirki á Íslandi.“ Fyrsta
atburðarásin, frá árunum 1938–39, er
fremur hversdagsleg raunsæissaga en
prýðilega skrifuð. Dregnar eru upp
skýrar myndir af persónum, og upp-
rennandi ástarsaga þeirra Sigurðar og
Áslaugur gefur kannski fyrirheit sem
bókin á ekki eftir að standa alls kostar
við.
En þegar kemur að þriðju atburðarás-
inni er eins og skáldfákur höfundar láti
ekki hemja sig innan þeirrar raunsæis-
reglu sem andveruleg saga krefst. Mér
finnst líklegt að margir lesendur bókar-
innar séu því fegnir og vilji fremur
þeysa með höfundi út í ævintýralandið.
Ég hélt í fyrstu að höfundur væri að
koma upp um fákunnáttu sína þegar
hann klæðir hest í ullarsokk af manni í
staðinn fyrir skeifu sem hann hefur
misst (bls. 53). Slík fásinna er að það
gæti komið hesti að gagni á miðhálendi
Íslands, hvort sem er á jökli eða grjóti.
Enginn Íslendingur með snert af kunn-
ugleika mundi heldur gera það sem hér
er gert, að skjóta hestana í óveðri og
skýla sér undir skrokkum þeirra (bls.
81). Hins vegar má vel hugsa sér að
menn bjargist með því að híma skjól-
megin við lifandi hesta. En svo kemur
smám saman í ljós að þessi ferð er ekki
farin í heimi þess veruleika sem and-
veruleikinn krefst. Um skeið minnir
ferðasagan einna helst á ferðir Jules
Verne niður í iður Snæfellsjökuls, og
síðar spretta upp mannfjandsamleg
mannvirki við Kárahnjúka, rétt eins og
sagan væri innlegg í nýlega deilu um
virkjun þar eystra.
Ef við höldum okkur samt sem áður
um skeið við kröfur af andverulegu tagi
má finna að því að skrifað er eins og
Norðmenn hafi gefist upp fyrir Þjóð-
verjum á tveimur dögum vorið 1940
(bls. 42 og 301–02), þar sem þeir veittu
raunar mótspyrnu í eina tvo mánuði. Ég
sé ekki að þessi breyting þjóni neinum
tilgangi, og meginreglan í andverulegri
sögu er að breyta engu öðru en því sem
leiðir af eina stóra stökkinu út í and-
veruleikann. Það er líka hluti af íþrótt-
inni að setja ekki inn í söguna neitt sem
var ekki orðið til á sögutímanum. Valur
flaskar ekki á mörgu af þessu tagi, og
má þó benda á nokkur smáatriði. Ég vel
að nefna það að hann gerir ráð fyrir að
fullvaxnar íslenskar stúlkur hafi gengið
í sokkabuxum, úr gervisilki, árið 1941
(bls. 184 og 256). En allir sem voru
komnir með áhuga á buxnabúnaði
stúlkna fyrir 1960 vita að sokkabuxur
voru óþekktar flíkur á fullorðnum. Í
fyrstu útgáfunni af Íslenzkri orðabók,
1963, eru sokkabuxur að vísu uppfletti-
orð, en það er skýrt þannig að þær séu
„buxur og sokkar í einni flík (alg.
klæðnaður barna).“
Valur nýtur þess að skáldskapur lýtur
engum algildum reglum. Því verður
honum endanlega ekki legið á hálsi þótt
bók hans sé unnin með býsna blandaðri
aðferð. Hann leikur sér víða skemmti-
lega með andveruleika en stekkur svo
allt of langt frá veruleikanum til að
rúmast innan þeirrar greinar. En texti
hans er jafnan skemmtilegur aflestrar,
og sumt sem hann lætur gerast er tilval-
ið efni í ágreining og umræður meðal
lesenda. Ef ég væri ennþá háskólakenn-
ari í sagnfræði og ætti að kenna sögu 20.
aldar mundi ég nota sem umræðuefni
spurninguna um hvort það sé rétt að
nánast allir Íslendingar hefðu orðið
nasistar ef Þjóðverjar hefðu hernumið
landið.