Orð og tunga - 08.07.2019, Qupperneq 15

Halldóra Jónsdóttir og Þórdís Úlfarsdóttir: Kjarni tungumálsins 3
þekkist í dag. Á fyrri stigum var t.d. stafrófsröðin ekki alltaf hin sjálf-
gilda röð uppflettiorðanna. Í Nucleus latinitatis Jóns Árnasonar (1738)
er latnesku orðunum raðað eftir orðstofnum, þ.e. skyld orð standa
saman undir einni höfuðflettu. Sagnorð voru ekki færð upp í nafn-
hætti (sitja, fá) heldur í 1. persónu eintölu (sit, fæ) samkvæmt hefð í
latneskum orðabókum erlendis. Það er einnig svo í orðabók Björns
Halldórssonar (1992 [1814]) þótt uppflettiorðin í þeirri bók séu íslensk.
Staf rófsröð bókstafanna var nokkuð öðruvísi en nú tíðkast, og er t.d.
stöf unum o, ó og ö blandað saman í síðarnefnda ritinu.
Fyrir 19. öldina er íslensk orðabókasaga ekki mikil að umfangi.
Elstu orðabækurnar eru ekki einsmálsbækur heldur hafa þær annað
tungumál en íslensku annað hvort sem grunnmál eða markmál, oftast
latínu eða dönsku. Allra elsta orðabókin, Lexicon Islandicum frá 1683
(Guðmundur Andrésson 1999 [1683]) er með íslensk uppflettiorð og
skýringar á latínu, og skólaorðabókin Nucleus latinitatis frá 1738 hef-
ur uppflettiorð á latínu og skýringar á íslensku (Jón Árnason 1994
[1738]). Á tímabilinu 1700–1900 komu að öðru leyti einkum út orða-
bækur yfir forníslensku og fornt skáldamál, með skýringum á dönsku,
norsku eða ensku.
Á 19. öld virðist hafa orðið mikil vakning í orðabókagerð á Íslandi
þrátt fyrir að íslenskir málnotendur væru mjög fáir, en um miðja öld ina
voru Íslendingar aðeins um sextíu þúsund.1 Í ljósi þessa fámennis er
eftirtektarvert að á þeim tíma komu út allmargar orðabækur. Var það
án efa vegna áhrifa frá öðrum löndum Evrópu þar sem orðabókagerð
var orðin útbreidd iðja. Á þessum tíma var Ísland ekki fullvalda ríki
heldur hjálenda Danmerkur, en þjóðernisvakning landsmanna og
virð ing fyrir tungumálinu kann að hafa haft hvetjandi áhrif til útgáfu
orða bóka þar sem íslenskt mál var viðfangsefnið. Bækurnar voru
venju lega prentaðar og gefnar út erlendis. Það skal tekið fram að hér
er átt við hefðbundnar orðabækur með orðskýringum, eða þýðingum
ef um tvímálarit var að ræða, en ekki rit um stafsetningu, orðsifjar
o.fl.
Nefna má þrjú dæmi um stórar og vandaðar orðabækur sem
komu út á 19. öld. Í fyrsta lagi Íslensk-latnesk-dönsk orðabók eftir Björn
Hall dórsson (1992 [1814]), sem hann nefndi latneska heitinu Lexicon
Islandico - Latino - Danicum. Í öðru lagi orðabók Konráðs Gíslasonar,
Dönsk orðabók með íslenzkum þýðingum sem kom út 1851, og í þriðja lagi
kom út Ný dönsk orðabók með íslenzkum þýðingum eftir Jónas Jónasson
1 Sbr. vef Hagstofu Íslands.
tunga_21.indb 3 19.6.2019 16:55:47