Orð og tunga - 08.07.2019, Page 21

Halldóra Jónsdóttir og Þórdís Úlfarsdóttir: Kjarni tungumálsins 9
3.1.3 Framburður
Framburður uppflettiorðanna er einn þeirra þátta sem fenginn er frá
ISLEX. Hægt er að hlusta á hljóðupptökurnar með því að smella á
hátalaratáknið fyrir neðan viðkomandi uppflettiorð. Upptökur fóru
fram haustið 2012 í hljóðveri þar sem orðin voru lesin upp og hljóð-
rituð. Auk stakra uppflettiorða voru lesin upp 752 orðasambönd sem
koma fyrir undir kjarnaorðum sínum í orðabókargreinunum.6
3.1.4 Orðastæður og orðasambönd
Í Íslenskri nútímamálsorðabók er gerður greinarmunur á tvenns konar
fastri orðanotkun, annars vegar orðastæðum og hins vegar orða sam-
bönd um. Á öðrum vettvangi er hvort tveggja nefnt orðasamband en
við gerð rafrænu orðabókanna hefur hentað betur að skilja þetta
tvennt að (sjá nánar um skilgreiningu orðanna í Nordisk leksikografisk
ordbok 1997).
Orðastæða er íslenska heitið á því sem á ensku nefnist collocation.
Það er fast samband tveggja eða fleiri orða þar sem eitt orðið (eða
fleiri) er kjarnaliður orðastæðunnar. Merkingin er almennt gegnsæ:
rjóður í kinnum, kulnað eldfjall, kinka kolli, ganga í klaustur. Orðasamband
nefnist á ensku fixed expression (eða idiom). Merking orðasambandsins
getur verið alveg ógegnsæ þar sem kjarni þess hefur oft lítið eða
ekkert að gera með merkinguna í heild: vaxa úr grasi, láta greipar sópa.
Hér er um að ræða myndhverf sambönd og stundum hrein orðtök.
Ítarlegri fróðleik um mismunandi tegundir orðasambanda er að finna
hjá Jóni Hilmari Jónssyni (2005:xix–xxi).
Orðasambönd og orðastæður hafa erfst í gegnum ISLEX, en lang-
mestur hluti þeirra á upptök sín í Stóru orðabókinni um íslenska mál-
notkun (Jón Hilmar Jónsson 2005). Mörg þessara sambanda eru þó
ekki nákvæmlega eins og í upprunalega verkinu heldur hafa þau
víða verið einfölduð, enda eru ólíkar orðabækur hér á ferð. Alls eru
orðastæður og orðasambönd í Íslenskri nútímamálsorðabók um 10.000
talsins.
6 Orðin voru lesin upp af spjaldtölvu til hagræðis og var því ekkert skrjáf í
blöðum sem truflaði né heldur þurfti að fletta á milli síðna. Lesari var Guðfinna
Rúnarsdóttir og upptökur fóru fram í hljóðverinu Upptekið ehf.
tunga_21.indb 9 19.6.2019 16:55:48