Orð og tunga - 08.07.2019, Blaðsíða 47

Katrín Axelsdóttir: Áhrifsbreytingar í þágufalli Þórarins 35
tengdum skjölum) frá upphafi 18. aldar kemur nafnið Benedikt níu
sinnum fyrir í þágufalli (Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns
1–11, 13 1913–1943, 1990). Í öllum tilvikum er það endingarlaust.
Að hafa sömu mynd í nefnifalli, þolfalli og þágufalli er ekki bundið
við þríkvæð nöfn því að stöku einkvæð og tvíkvæð nöfn virðast lengi
hafa fylgt þessu mynstri, alltaf eða oft ast (Geir, Styr, Þór, Axel, Emil)
og mörg tvíkvæð nöfn fylgja því stundum (Ellert, Albert, Gústaf). Vera
má að mynstrið hafi áður fyrr verið algengara en það er nú. Valtýr
Guðmundsson (1922:52) tiltekur nokkur nöfn sem hann segir oft ast
vera án -i í þágufalli. Þar á meðal eru Kjartan, Bergþór og Borgþór,
nöfn sem í nútímamáli hafa jafnan -i í þágufalli. En það er auðvitað
ekki víst að þessi nöfn hafi verið endingarlaus á 18. öld þótt þau hafi
hneigst til þess á dögum Valtýs.
Þórarinn er ekki eina nafnið með -inn sem hefur fengið ósaman-
dregna og endingarlausa þágufallsmynd. Ýmis dæmi eru í nútíma-
máli um þágufallsmyndir á borð við Héðin og Kristin. Þágufallsmyndin
Kristin hefur verið til a.m.k. frá því seint á 19. öld, sbr. dæmi sem Björn
K. Þórólfsson (2004) tiltekur frá 1875: „handa Kristinn Erlendssyni“.
Dæmið er allnokkru yngra en elstu dæmi um þágufallsmyndina Þór-
arin sem voru frá síðari hluta 18. aldar eins og áður segir. Hugsanlega
er þágufallsmyndin Þórarin fyrirmyndin að myndinni Kristin. En
þessu gæti líka verið farið á hinn veginn; e.t.v. á Kristin sér mun lengri
sögu en ráða má af heimildum. Þá hafa Reginn, Huginn og Muninn
jafnan endingarlausa mynd í þágufalli. Þessi nöfn tíðkuðust ekki sem
mannanöfn fyrr en seint svo að þau eru varla fyrirmynd hér.
En hvað sem líður tengslum þágufallsmyndarinnar Þórarin og sam-
bæri legra mynda í öðrum nöfnum með -inn er ljóst að í málinu hafa um
aldir verið til karlmannsnöfn sem höfðu sömu mynd í nefnifalli, þolfalli
og þágufalli þótt mynstrið hafi ekki verið algengt. Tíðni mynsturs þarf
ekki heldur að hafa svo mikið vægi. Ef orðmynd er á einhvern hátt
óheppileg, eins og Þórarni kann að hafa verið (sbr. 3. kafl a), er það
kannski aðalatriðið en ekki mynstrið sem tekið er að fylgja. Hvatinn að
breyt ingunni felst þá með öðrum orðum í myndinni Þórarni en ekki í
stærð eða virkni mynstursins sem arft akinn Þórarin tilheyrir. 13
13 Hér er átt við type frequency en það hugtak hefur stundum verið kallað stærð
mengis á íslensku. Með þessu er vísað til fj ölda þeirra orða sem fylgja tilteknu
beygingarmynstri. Flokkur veikra sagna sem beygjast eins og kalla er t.d. stærsti
fl okkur íslenskra sagna. Beygingarmynstrið er virkt, nýjar sagnir í málinu falla
jafnan í þennan fl okk og sagnir sem tilheyra öðrum fl okkum fl ytjast stundum yfi r
í hann.
tunga_21.indb 35 19.6.2019 16:55:53