Heimsmynd - 15.01.1990, Blaðsíða 52

niegin er p "—-—
«%■?'oglöœ™ ^^'4“ R?b°”íaá £“'S;
ftir að íslendingar fóru að fikra sig áfram í átt
til sjálfstæðis á síðustu öld höfðu embættis- og
menntamenn forystu í þeirri sókn framan af.
Bændur og aðrir almúgamenn voru flestir
haldnir vanmetakennd og óvanir stjórnmála-
og félagsstörfum. Það voru einkum bændur í
Suður-Þingeyjarsýslu sem hristu þetta helsi af
sér og þar reis upp um f860 skær stjarna í
þeirra hópi sem var hvergi hræddur við að
taka ótvíræða forystu í sjálfstæðisbaráttunni.
Hann hét Jón Sigurðsson og var oftast kennd-
ur við Gautlönd í Mývatnssveit en þar var
hann bóndi. Hann var kosinn alþingismaður
þrítugur og sat á Alþingi til æviloka, og var
hann þar oftast í hlutverki leiðtogans, einkum
eftir að alnafni hans, forsetinn í Kaupmannahöfn, lést. Jón
var forseti neðri deildar og sameinaðs þings um margra ára
skeið og var fyrsti bóndinn og fyrsti óskólagengni maðurinn
sem gegndi því embætti. Jón Sigurðsson á Gautlöndum og
synir hans urðu meðal helstu forystumanna kaupfélagshreyf-
ingarinnar og ætt þeirra hefur mjög komið við sögu stjórnmála
í landinu. Meðal afkomenda hans eru sjö þingmenn, þar af
fjórir ráðherrar og af þeim tveir forsætisráðherrar. Þar að auki
var þriðji forsætisráðherrann giftur inn í ættina. Tveir fulltrúar
Gautlandaættarinnar sitja nú á þingi. Það eru þau Jón Sig-
urðsson viðskiptaráðherra, alnafni langafa síns, og Málmfríð-
ur Sigurðardóttir af Kvennalista. Auk stjórnmálamanna er
fjöldi þekktra mennta- og listamanna af Gautlandaætt.
Jón Sigurðsson (1828-1889) var af réttum og sléttum bænda-
ættum. Faðir hans hafði flust að Gautlöndum árið 1818 og hef-
ur því sama ættin búið á þessum bæ í 172 ár en afkomendur
Jóns eru þar enn. Jón Gauti, en svo var hann oft nefndur,
gekk að eiga prestsdóttur frá Reykjahlíð í sveitinni, Sólveigu
Jónsdóttur (1828-1889). Hún var ein af hinum frægu Reykja-
hlíðarsystkinum sem Reykjahlíðarættin er talin frá en í henni
eru fleiri stjórnmálamenn en í nokkurri annarri ætt hérlendis.
Svo virðist sem hin öfluga félagsmálahreyfing Mývetninga,
sem vaknaði milli 1850 og 1860, hafi einkum tengst Reykja-
hlíðarfólkinu.
Ekki verður hinn glæsti stjórnmála- og félagsmálaferill Jóns
rakinn hér en þess skal þó getið að hann var formaður Kaup-
félags Þingeyinga, hinu fyrsta á landinu, frá upphafi til ævi-
loka. Jafnframt öllu félagsmálastússinu rak hann stórt bú á
Gautlöndum og var heimili hans annálað fyrir rausn.
I ræðustóli þótti Jón á Gautlöndum hafa skýran og hreim-
mikinn framburð en var þó ekki eiginlegur mælskumaður. Jón
í Múla, samtíðarmaður hans, sagði að orðalag hans hefði ver-
ið blátt áfram en stundum fremur þurrt, hann hefði sett fram
meiningu sína skýrt og afdráttarlaust með glöggum og alvar-
legum orðum sem ekki væri hægt að misskilja. Kannski sækir
nafni hans, núverandi viðskiptaráðherra, ekki svo lítið til
þessa forföður síns.
NÍU BÖRN í HJÓNABANDI - TVÖ UTAN
Þau Sólveig og Jón á Gautlöndum eignuðust níu börn sem
upp komust en auk þeirra eignaðist Jón tvær dætur utan
hjónabands með vinnukonum. Þetta framhjáhald var við-
kvæmt mál í fjölskyldunni og mikið um það skrafað í sveitinni
og víðar. Með það í huga mætti ætla að eitthvað meira en lítið
bogið hafi verið við sambúð þeirra hjóna og heimilislíf á Gaut-
löndum. En fátt bendir hins vegar til þess. Solveig virðist hafa
tekið framhjáhaldi bónda síns með jafnaðargeði og sambúð
þeirra verið hin besta til dauðadags. Dóttir vinnukonu á heim-
ilinu sagði síðar að aldrei hefðu hjónin mælt styggðaryrði til
hjúa sinna og ekki eitt orð sagt öðrum til vanvirðu. Þau hefðu
ekki hlustað á mannskemmandi tal og engan dæmt.
Einn löst hafði Jón á Gautlöndum sem og fleiri samtíðar-
menn hans. Honum þótti gott að fá sér í staupinu og átti það
til að drekka sig ófæran, stundum þegar mest lá við að hann
stæði sig. Svo var á Þingvallafundi 1885. Jón boðaði til þessa
fundar og hann var að mörgu leyti hápunkturinn á stjórnmála-
ferli hans. En honum tókst ekki að sitja fundinn til kvölds
vegna ofdrykkju. Það var þá sem Hannes Hafstein orti í háðs-
tón:
Öxar við ána
árdags í ljóma
upp rís hann Pétur og Þjóðliðið allt.
Fylfull er Grána,
falskt lúðrar hljóma,
fullur er Gauti og öllum er kalt.
Óþarft er að taka fram að Gauti var uppnefni á Jóni en Pét-
ur var sonur hans. Drykkjuskapur Jóns varð honum loks að
fjörtjóni, rúmlega sextugum að aldri. Hann var þá að ríða til
þings og fór dauðadrukkinn frá Akureyri áleiðis yfir Öxar-
árheiði. Slóst Arnljótur á Bægisá í för og drukku þeir fast á
leiðinni. Sofnaði Jón og datt af baki en var fastur í ístaði
þannig að hesturinn dró hann á eftir sér í grjóti. Slasaðist
Gautlandabóndinn illa og var tjaldað yfir hann þar á staðnum
og vakað yfir honum í kalsaveðri í tvo daga. Síðan var hann
fluttur að Bakkaseli og þar lést hann, sumir segja úr lungna-
bólgu fremur en áverkum.
Verða nú talin upp börn Jóns á Gautlöndum og raktir af-
52 HEIMSMYND