Heimsmynd - 01.05.1990, Blaðsíða 53
kallað er mannsæmandi líf af sífellt ríkulegri, margauglýstum
fyrirmyndum. Öllum er gefinn draumur um status sem aldrei
getur ræst til fulls.
Kröfur um sífellt lengri skólagöngu og hátíðleg próf til að
mega gegna einföldustu störfum ná fram að ganga. Eyða tíma
margra til lítils, gera hvers konar sérfræðiþjónustu dýra og
stórauka útgjöld til skólahalds. Húsnæði batnar, fæði verður
fjölbreyttara og heilsufar verður með besta móti en kostnaður
við heilbrigðiskerfi umbúðaþjóðfélagsins vex þó hraðari skref-
um en nokkur önnur opinber þjónusta. Ný stórvirk tækni er
tekin upp við húsbyggingar en samt þrefaldast kostnaður við
hvern rúmmetra íbúðarhúsnæðis á íslandi miðað við fast verð-
lag á tímabilinu frá f940 og þangað til í ár. Nýrri tækni og auk-
inni kunnáttu er beitt við fiskveiðar en það tekur verkamann á
meðallaunum að minnsta kosti sex sinnum lengri tíma að
vinna fyrir soðningunni nú en 1950. Umbúðir um slátrun,
geymslu, flutninga og sölu lambakjöts aukast þar til svo er
komið að kaupliður bóndans er aðeins fjórðungur verðsins
sem neytandinn greiðir. Byggð er skipulögð þannig að bifreið
fer að teljast ómissandi heimilistæki. Jafnframt verður rekstur
þess tækis hlutfallslega dýrari er árin líða og kemur þar á ní-
unda áratugnum að ekki munar miklu á kostnaði vísitölufjöl-
skyldunnar við að komast milli staða og kostnaði við að
borða. Árið J986 var liður, sem Hagstofan kallar rekstur eigin
bíls kominn í 15,4 prósent af útgjöldunum þeirrar dæmigerðu
fjölskyldu en matvörur tóku 20,6 prósent af útgjöldum henn-
ar. Þegar þetta er framreiknað kemur í ljós að miðað við jan-
úar í ár reiknast vísitölufjölskylda þeirra Jóns og Gunnu nota
464 þúsund krónur á ári í matvörur en 362 þúsund krónur til
að reka bílinn sinn!
Dæmigerða fjölskyldan var nú lokuð inni í vítahring um-
búðakostnaðarins. f*að var orðið tímabært fyrir hana að at-
huga sinn gang og hyggja að því hvaða umbúðir kynni að vera
unnt að losa sig við. Spyrja með Gunnu: „Hverjir plokka okk-
ur? Er kannski hægt að hafa það betra með því að hafa minna
* umleikis?“
SVIKAMYLLA Á ÁBYRGÐ RÍKIS OG
SVEITARFÉLAGA
Hvemig skyldu þeir sem Jón og Gunna kusu síðast á þing
eða í sveitarstjórn standa sína plikt og gæta almannahagsmuna
gegn sérhagsmunahópum? Það blasir við að öllum stjórnmála-
öflum þjóðarinnar er mun sýnna um að beita sér fyrir því að
auka opinbera starfsemi og þjónustu en að stjórna því hvernig
fjármunirnir, sem heimtir eru til að standa undir henni, nýt-
ast. Þau eru föst í hugmyndafarinu: meira af því sama er
betra. Almannahagsmuna er gætt með hangandi hendi og lítið
gert þótt fjárstreymi úr ríkissjóði til hálaunaðra forréttinda-
hópa gerist sífellt stríðara. Átakanlegustu dæmin er að finna í
heilbrigðisþjónustunni. Þar er auðvelt að finna dæmi um tí-
faldan launamun þótt reksturinn sé á ábyrgð ríkis og sveitar-
stjórna. Sérfræðingur, sem fær föst laun hjá sjúkrahúsi og fær
síðan að senda Tryggingastofnun ríkisins reikningana fyrir all-
ar heimsóknir og aðgerðir á einkastofunni sem hann vinnur
líka á, getur auðveldlega haft tíföld laun eldhússtarfsmann-
anna á spítalanum og þeirra sem sjá um ræstinguna. Fyrir
álíka langan vinnutíma.
Enn meiri tekjumunur kemur í ljós þegar litið er til lyfsöl-
unnar. Um fjörutíu apótekarar hafa lögum samkvæmt einka-
leyfi á lyfsöíu í öllum ábatasömum lyfsöluumdæmum en í
þeim fámennustu annast heilsugæslustöðvar og héraðslæknar
lyfsöluna. Enn er þeim heimilt að leggja 65 prósent á lyf í
smásölu og í fyrra var álagningin í þessari arðvænlegu verslun
68 prósent. Hefði hún svarað til þess sem gerist annars staðar
á Norðurlöndum og verið ákveðin með hliðsjón af almanna-
hagsmunum hefði mátt spara lyfjanotendum og ríkinu rúm-
lega 500 milljónir í fyrra. Ég miða þá við heildarkostnaðinn af
lyfjanotkun, rúmlega 3 milljarða, og að álagning hefði verið
lækkuð í 40 prósent. Og býst við að það hefði nægt lyfsölun-
um til að skipa áfram efstu sætin í skattskrám um allt land
ásamt tannlæknum. Hér gæta stjórnvöld ekki almannahags-
muna. Sérhagsmunir ráða í skjóli gildandi laga og aðgerðar-
leysis.
Það má víða finna dæmi þess í opinberum rekstri að sér-
hagsmunir ráði en almannahagsmunir víki. Alkunna er til
dæmis að yfirvinna nýtist illa, skilar hlutfallslega minna en
reglulegur átta stunda vinnutími. í mars var greint frá því á
Alþingi að þriðjungur af launum ríkisstarfsmanna færi til yfir-
vinnugreiðslna. Jafnframt var upplýst að þeir sem drýgja laun
sín einkum þannig eru þeir hæst launuðu. Starfsmenn ríkis og
sveitarfélaga fá svo þar fyrir utan þeim mun meiri greiðslur
fyrir yfirvinnu. sem ekki er unnin, sem þeir standa hærra í
launastiganum!
Jafnvel kennurum hefur tek-
ist bærilega að snúa á Jón og
Gunnu í skjóli hins ríkisrekna
skólakerfis. Þau borga brúsann
án þess að mögla þótt barni
þeirra í grunnskóla sé ekki
boðin kennsla nema tuttugu og
átta vikur á ári og þegar kemur
í framhalds- og háskóla aðeins
tuttugu og sex vikur á ári! Og
æ algengara verður að kennsla
sé hreinlega felld niður á þess-
um stutta kennslutíma vegna
svonefndra „starfsdaga" hjá
kennurum. Virðuleg orðsend-
ing berst til barnafjölskyldna
um undirbúnings- og skipu-
lagsstörf. Þær neyðast þá til að
reyna að bjarga degi barnanna
samhliða vinnumarkaðsskyld-
um sínum eftir bestu getu.
Á útmánuðum vakti nokkra
athygli hvernig arkitektar og
hönnuðir maka krókinn á
kostnað almennings. I mars
var hönnunarkostnaður við
ráðhús Reykjavíkur kominn í
375 milljónir og virtist kostn-
aður við hönnun og eftirlit
stefna í 21,5 prósent af bygg-
ingarkostnaði. Við Borgarleik-
húsið reyndist þessi kostnaður
17,5 prósent. Um svipað leyti var upplýst á Alþingi að hönn-
unarkostnaður vegna breytinga á Þjóðleikhúsinu væri orðinn
48,9 milljónir. Dagblaðið Tíminn skýrir svo frá 9. mars síðast-
liðinn: Nokkrir þingmenn urðu til að stíga ípontu og gagnrýna
of mikinn kostnað við tiltölulega litla liði í endurbyggingu
Pjóðleikhússins og tók menntamálaráðherra undir þá gagn-
rýni. En enn hefur enginn fjölmiðill greint frá neinum aðgerð-
um ráðherrans, þingsins, nú eða borgarstjórnar Reykjavíkur,
til að koma í veg fyrir þetta plokk. Hvers vegna neita þeir
ekki að borga fáránlega reikninga? Er ekki búið að leggja nóg
af þungbærum byrðum á alla litlu skattgreiðendurna vegna
slíkra reikninga frá hálaunahópunum?
SVIKAMYLLA EINKAFRAMTAKSINS
Þær byrðar, sem leggjast á herðar Jóns og Gunnu vegna
svikamyllu sem aðilar í einkarekstri hafa komið upp. eru ekki
síður gagnrýniverðar en þær sem mala hálaunuðum sérfræð-
ingahópum gull innan opinbera geirans. Einna mesta athygli á
seinni árum vakti hvernig Hafskip hf. tókst að veita fé úr Ut-
vegsbankanum til eigendanna í formi afsláttar og til forstjór-
anna í formi hárra launa. Á kostnað ríkssjóðs sem axlaði
byrðar gjaldþrotsins. Byrðar sem nema hátt í tveimur
milljörðum þegar lífeyrisskuldbindingar vegna bankastjóra og
fleiri, sem ekki stóðu í stykkinu, eru taldar með.
Gjaldþrotaleikurinn átti þó eftir að æsast til muna á næstu
árum og kosta almenning milljarða vegna ógreiddra skatta og
þjófnaðar á fé sem innheimt var við kassann sem söluskattur.
Um áramót voru samkvæmt upplýsingum Ríkisendurskoðun-
ar tveir milljarðar enn í vösum þeirra sem skattinn höfðu inn-
HEIMSMYND 53