Heimsmynd - 01.05.1990, Blaðsíða 52

Það eru fleiri hugsi um stöðu sína og framtíðarhorfur um
þessar mundir en hún Gunna. Til skamms tíma hafa flest okk-
ar talið víst að með árunum myndum við hafa úr sífellt meira
að spila og jafnframt yrði vinnutíminn styttri. Tækniframfar-
irnar sæju um það. Framfarabraut þjóðarinnar væri greið að
fenginni 200 mílna landhelgi, sífellt öflugri tækni, ríkulegu
húsnæði og mikilli menntun. Ekkert gæti stöðvað hagvöxt í
þjóðarbúinu og hagsbætur heimilanna.
Enn eru þessar hugmyndir ríkjandi. En margt blasir nú orð-
ið við sem vekur grunsemdir um að þær hvíli á völtum grunni.
Að komið sé að sögulegum tímamótum sem krefjast uppgjörs
við ríkjandi lífs- og atvinnuhætti.
OFVÖXTUR ÁENDA
Um þessar mundir er liðin hálf öld síðan íslendingar tóku
fyrstu skrefin inn í hugmyndakerfi hins endalausa hagvaxtar.
Hernám landsins, fO. maí f940, gróf þjóðinni nýjan, örlaga-
ríkan hugmyndafarveg. Umsvif breska og síðar bandaríska
setuliðsins opnuðu fátæku fólki á hrjóstrugu eylandi norður í
höfum nýja lífssýn og óvænta möguleika. Þjóðin kynntist stór-
virkum vinnuvélum, kurteisum, gjafmildum her, appelsínum
og Hersey súkkulaði. í stað atvinnuleysis fengu karlar sem
konur rífandi atvinnu við framkvæmdir hernámsliðsins. Fjöl-
breytt nýstárleg störf spönnuðu allt frá flugvallagerð til
þvottahúsa- og sjoppurekstrar. Og gáfu fjölda heimila áður
óþekktar tekjur. Oft án þess að mikið þyrfti að leggja á sig.
Við lentum sannarlega í blessunarríku stríði - að því er virtist.
Áratugina eftir stríð og allt fram að þessu lifði þjóðin ein-
stakt framfaraskeið að flestra dómi. Ríkjandi verða hugmynd-
ir um endalausan vöxt og óþrjótandi möguleika. Framtíðin
hljóti að bera eitthvað meira og betra í skauti sínu en við njót-
um nú. Meiri efnaleg gæði, betri tækni, meiri þekkingu og
lengra líf.
Að vísu var gæðunum misskipt og efnahagsþróunin gekk
ekki snurðulaust. En afturkippirnir urðu ekki það langvarandi
að þeir breyttu heildaráhrifunum. Enda þótt vaxandi tekjum
og efnalegum gæðum væri skipt ójafnt eftir stéttum, kynjum,
skólagöngu og búsetu fengu allir einhvern ávinning - og virt-
ust geta átt von á fleiri.
Þorri manna virtist fús að gera efnaleg gæði og aukin þæg-
indi að aðalkeppikefli lífsins, leggja nótt við dag til að eignast
eitthvað meira og stærra, njóta meiri þæginda og fjölbreyttari
afþreyingar. Verðbólgan, sem einkenndi hina nýju tíma,
hvatti alla til að festa fé sitt í einhverju áþreifanlegu sem fyrst.
Ekki síst í stóru húsnæði, nýjum bíl eða öðru sem nýir tímar
gáfu kost á og gerðu eftirsóknarvert í augum flestra.
Einstakur stórhugur og bjartsýni einkenndi þetta skeið.
Ekki kom til greina að nota annað en nýjustu og fullkomnustu
tæki jafnt á heimilum og í atvinnurekstri. Framan af virtist al-
veg óþarft að velta því fyrir sér hvaða takmörkum auðlindir
þjóðarinnar væru háðar eða að skuldir gætu orðið einstakl-
ingum eða samfélaginu til byrði. Hugtakið offjárfesting var
framandi allt fram á níunda áratuginn. Fjárfesting heimilanna
virtist auka ánægjuna og fjárfesting þjóðarbúsins velferð og
hagsæld. Að minnsta kosti meðan lántakendur þurftu ekki að
greiða skuldir sínar að fullu og áttu verðbólguna að vini!
Hinni bjartsýnu sældarhyggju, sem verður algengt lífsvið-
horf á þessu tímabili, má lýsa þannig:
• Með því að eignast meira og afla okkur aukinna þæginda
getum við vænst meiri hamingju. Nýtt er betra - mest er
best.
• Það er um að gera að njóta eins mikils og unnt er að komast
yfir, gera það sem fyrst og alveg ástæðulaust að hafa
áhyggjur af framtíðinni.
• Við getum vænst þess að hafa úr sífellt meira að spila eftir
því sem árin líða. Meira er betra.
• Tækniframfarir og vísindasigrar hljóta að auka bæði hag-
sæld og farsæld í tímans rás.
• Gæði og hagkvæmni eru oft háð stærð og hraða. Því stærra
því betra og því hraðara því betra.
Segja má að áhrif þessara hugmynda valdi því meðal annars
að mælikvarðar hins mátulega glatast. Þjóðfélgið einkennist
fremur af kappi en forsjá. Yfirlitið ber þess einnig ljósan vott
að við erum ekki að virða fyrir okkur einstakt, séríslenskt fyr-
irbæri heldur alþekkt viðhorf í öllum vestrænum iðnríkjum.
Samt varð þessi þróun með nokkuð sérstökum hætti hér á
landi, sneggri og djúptækari og mótar að sínu leyti uppeldis-
mynstur samfélagsins. Meðal annars vegna þess hve stríðsárin
höfðu víðtæk áhrif bæði á efnahag, tækniþekkingu og ýmsar
lífsvenjur þjóðarinnar. Einnig hefur það haft sín áhrif hvað
hún hafði búið lengi við þröngan kost. Þeim mun meiri varð
ákafinn að höndla hnossið þegar færi gafst.
Þegar á áttunda áratugnum stóð íslenska þjóðin í sporum
sem einkenna það sem ég vil kalla umbúðaþjóðfélög. Þjóðfé-
lög þar sem meira en helmingur þeirra sem sækja laun á
vinnumarkað starfar í þjónustugreinum, sem einnig mætti
nefna umbúðagreinar. Með markaði yfirfulla af varningi og
þjónustutilboðum sem búið var að verja miklum tíma, kröft-
um, fé og hugviti til að hanna og þróa. Upp runnu tímar
kostnaðarsamrar vöruþróunar og markaðssóknar. Sem mark-
aðsfræðingarnir lýstu sem stríði. Sá fór með sigur af hólmi í
vöruþróunarátökunum og auglýsingastríðinu sem tókst að
gera afurð sína að hluta af neysluvenjum Jóns og Gunnu.
Kostnaðurinn af margþættum milliliða- og markaðsátökum
með tilheyrandi gjaldþrotum sumra en aukinni markaðshlut-
deild annarra er að sjálfsögðu greiddur við kassann. Einnig
hækka skattarnir eftir því sem fleiri kröfur um þjónustu og
fyrirgreiðslu hins opinbera ná fram að ganga. Hersveitir sér-
hagsmunanna eru margar og harla ólíkar; allt frá pilsfaldakap-
ítalistum til fórnarlamba umferðarslysanna. Byrði Jóns og
Gunnu þyngdist þó ekki að ráði af þessum sökum meðan orka
var ódýr og ofveiðin á fiskimiðunum rétt að byija. En nú horf-
ir málið öðruvísi við.
BAKHLIÐ FRAMFARANNA. VÍTAHRINGUR
UMBÚÐAFARGANSINS
Alvarlegar hliðarverkanir sívaxandi iðnframleiðslu, neyslu
og orkubrennslu hafa ekki fengið á sig jafnskýra mynd hér á
landi og í öðrum umbúðaþjóðfélögum. En þegar kom fram á
áttunda áratuginn fengu þjóðir Evrópu og Norður-Ameríku
sífellt skýrari og alvarlegri boð um þau takmörk sem vexti
neyslu og orkunotkunar eru sett. Boðin bárust frá menguðum
vötnum og innhöfum, eyddum og dauðum skógum, horfnum
dýra- og jurtategundum, götum á ósonlaginu, tíðari öndunar-
færasjúkdómum og krabbameini.
Hér á landi birtast aukaverkanir framfarasóknarinnar í und-
arlegum þverstæðum. Stækkun landhelginnar fylgir aukin of-
veiði. Vélvæðingu landbúnaðarins dýrari búvörur. Betri
heilsu dýrara heilbrigðiskerfi. Tölvuvæðing flestra þjónustu-
starfa virðist að jafnaði leiða til þess að starfsfólki í þeim fjölg-
ar.
Þannig mætti lengi telja. Ef við höldum áfram að skoða
málið með því að nota umbúðalíkinguna má segja sem svo að
umbúðir um menntun, heilsu, þjónustu, húsnæði, viðskipti,
fiskveiðar, landbúnað og samgöngur verði sífellt þykkari og
dýrari. Fólk kaupir sömu lífsnauðsynjar og fyrr í sífellt þykk-
ari, dýrari og varasamari umbúðum og gagnrýnin afstaða til
þess hvað teljist lífsnauðsyn hverfur. Enda mótast það sem
52 HEIMSMYND