Heimsmynd - 01.05.1990, Blaðsíða 8

VALD ÞEIRRA VALDALAUSU
áclav Havél skrifaði rúmum áratug áð-
ur en hann varð forseti Tékkóslóvakíu
að oft þurfi mannfólkið að sökkva nið-
ur í dýpstu eymd til að skilja sannleik-
ann. I ritsmíð um vald hinna valda-
lausu talar hann um hugmyndafræði al-
ræðisins sem brú réttlætinga milli
kerfisins og einstaklinganna. Brú sem
spannar hyldýpið milli hagsmuna kerf-
isins annars vegar og lífsins sjálfs hins
vegar. í alræðisríkjum er hugmynda-
fræðin notuð til að dulbúa hagsmuni
kerfisins sem þeir væru hagsmunir
fólksins. Þetta er heimur hræsni og lyga þar sem kerfið á að
virka í þágu fólksins, þar sem kúgaður einstaklingur á að heita
frjáls, þar sem heft upplýsingaflæði á að heita fjölmiðlun, þar
sem valdið er notað til að kúga fólk í skjóli þess að það sé vald
alþýðunnar, þar sem skákað er í skjóli laganna við misbeit-
ingu valdsins, þar sem kosningar eru skrípaleikur einn, þar
sem kerfið viðheldur sjálfu sér með því að þvinga þegna sína
til að lifa í lygi.
Havel segir sögu af grænmetissala sem setur skilti með slag-
orðum flokksins út í glugga á milli tómatanna og gulrótanna.
Hann gerir þetta eins og allir aðrir af ótta við valdhafa. Hann
setur skiltið út í glugga án þess að hafa minnstu tilfinningu fyr-
ir þeirri hugmyndafræði sem þarna er boðuð því hún er fals
eitt, laus úr öllum tengslum við veruleikann. Hann er búsettur
í alræðiskerfi en ekki þingræðisríki þar sem samkeppni fleiri
flokka um völdin leiðir til þess að almenningur getur haft eitt-
hvað um það að segja hvernig valdinu er beitt. Hverjir sem
gallar vestrænna þingræðiskerfa kunna að vera gera valkost-
irnir það að verkum að hugmyndafræði verður aldrei hafin yf-
ir gagnrýni. I alræðiskerfunum er hugmyndafræðin undirstaða
kerfisins, safn orða og hugtaka einhvers gerviveruleika sem
viðheldur kerfinu.
Við aðstæður sem þessar verður andófið til - ekki hin sí-
gilda stjómarandstaða sem við þekkjum á Vesturlöndum -
heldur andóf hinna hugrökku einstaklinga sem leggja líf sitt
að veði í þágu sannleikans. Andófsmenn Austur-Evrópu
vöktu heimsathygli vegna þess hugrekkis sem þeir sýndu. Þeir
voru ekki að keppast við að ná völdum eins og stjórnarand-
stöðuflokkar vestrænna þingræðisríkja sem eru í sjálfu sér
hluti af valdakerfinu en standa ekki utan þess. Andófsmenn-
irnir í austrinu voru ekki að sækjast eftir viðurkenningu eða
völdum. Andóf þeirra spratt af þörf fyrir að segja sannleikann
og af ábyrgðinni sem fylgir því að vera manneskja.
Ef til vill býr í hverjum einstaklingi einhver réttlætiskennd,
vottur af siðferði, frelsisþrá og tilfinning fyrir stórfengleika
æðri raunveruleikanum. Ef til vill býr líka í hverjum manni
vottur af hópsál. Hópsálirnar fljóta með straumnum í farvegi
hins falska veruleika. Grænmetissalinn hans
Havel setti skiltið með slagorðum flokksins út í
glugga af því að það var þægilegra að fljóta
með straumnum. Einn góðan veðurdag kviknar
eitthvað í brjósti þessa manns sem segir honum
að hætta að lifa í lyginni. Hann tekur skiltið úr
glugganum. Næst hættir hann að taka þátt í
þeim skrípaleik sem kosningarnar eru og loks
stendur hann upp á fundi og segir það sem hon-
um býr í bijósti. Hann finnur jafnvel styrk hjá
sér til þess að lýsa yfir samstöðu með þeim sem
samviskan býður honum.
Grænmetissalinn er lækkaður í tign. Hann
fær ekki lengur að standa á bak við búðarborðið og er fluttur í
vöruskemmuna. Launin hans lækka og hann kemst ekki leng-
ur í sumarfrí til Búlgaríu. Samstarfsfólk hans sniðgengur hann
af ótta við valdhafa. Það kaus að halda áfram að lifa í lyginni.
Havel segir að í Austur-Evrópu hafi ætíð verið litið á and-
ófsmenn sem brotabrot þjóðanna, örfáar sálir sem lögðu líf
sitt að veði til að segja sannleikann. Andófsmenn reyna að
hafa áhrif á samfélag sitt. Þeir hugrökkustu reyna að fletta
grímunni af valdhöfum en ekki til að setja hana upp sjálfir.
Þeir líta ekki á sig sem frelsara eða hóp sem þurfi að hafa vit
fyrir öðrum.
Sovéski andófsmaðurinn Solzhenitsyn flutti ræðu við Har-
vardháskólann árið 1978 og ræddi blekkingu frelsisins. Bæði
hann, Havel og ótal fleiri sem höfðu verið hnepptir í fangelsi
fyrir skoðanir sínar voru einnig gagnrýnir á frelsi einstaklinga
í vestrænum lýðræðiskerfum. Þeir viðurkenndu að fólk þar
nyti að sjálfsögðu meiri mannréttinda en þeir bentu einnig á
að íbúar hins vestræna heims væru fórnarlömb tæknihyggju og
neysluæðis en ekki virkir þátttakendur í mótun samfélagsins.
Þar væri líka þögull meirihluti sem flyti með straumnum.
Kerfi kommúnisma Austur-Evrópu voru alræðiskerfi af
verstu tegund en það þýðir ekki að okkar kerfi séu fullkomin.
Því fer fjarri. Af þeim sökum halda andóf og stjómarandstaða
áfram að vera til. Og það er aðeins mannsandinn sem viðheld-
ur frelsisþránni. Eins og Havel segir eiga stofnanir eða flokkar
að þjóna tímabundnum hagsmunum, spretta upp þegar þeirra
er þörf og leggjast niður þegar hlutverki þeirra er lokið. Fram-
tíð okkar veltur á því fólki sem daglega berst í orði og æði fyr-
ir betra lífi án þess að fá nokkra umbun fyrir.
8 HEIMSMYND