Heimsmynd - 01.04.1992, Blaðsíða 91

„Mer virðist að menn kunni ekkert betur að lifa núna en
þá. Þeir eiga hægara með að komast á milli staða og hafa
mörg þægindi sem ekki voru þá. En lífsbaráttan er ekkert
þægilegri núna, bílakösin er alveg jafn ógnvekjandi og
það var fyrir mann sem þurfti að sundríða vötnin eða fara
yfir heiðar í byl. "
-En það virðist vera margt í umhverfi okkar sem aftrar
mönnum frá að leita. . .
Það er af því við getum svo lítið leitað. Við erum orðin tölu-
vert ónæm fyrir þessum áhrifum. Við höfum flest okkar til-
finningu fyrir því óþekkta en það er búið að skemma hæfi-
leika okkar til leitar. Þar kemur einkum til þjösnaskapur vís-
indanna og vísindahyggjan. Fólk er gjarnt á að loka fyrir þær
tilfinningar sem það skynjar óljóst og skýrir þær með venju-
bundnum hætti. Það bælir tilfinningarnar niður í stað þess að
hugsa og leita. Það hefur þó verið reynt. Við fáum vitneskjuna
stundum óbeint í hugboði og draumarnir segja okkur ýmis-
legt.
En þarna eigum við þó möguleika í skáldskapnum. Mér
finnst hann vera leitin sjálf og trúin. Auðvitað getur skáld-
skapur byggt á skynsamlegri þekkingu líka, en það dugar ekki
til eitt sér. Flann verður að eiga opna leið út í hið ókunna. Og
þar er hann á bekk með trúnni og hefur alltaf verið.
-Telurðu að skáldskapurinn hafi verið meira afl til forna
heldur en hann er nú á tímum?
Með því að leggja stund á hin fornu skáldskaparfræði
kynntust menn um leið goðafræði og hinni fornu náttúrufræði
sem tengdist trúnni. Þá öðluðust menn skilning á fyrirbærum
náttúrunnar og ýmsum breytingum sem þar verða, hamförum
sjávarins og ljósbrigðum loftsins sem stafa frá sól, tungli og
stjörnum. Þeir sáu hvernig þetta allt vinnur saman: skynjun
mannsins, land og sjór, myrkur og birta og alls konar fyrir-
gangur, svo sem eldingar og þrumur og hamagangurinn í haf-
inú. Svo er maðurinn að reyna að vera þátttakandi í þessu
með sínu basli, hann siglir um sjóinn og er háður veðri og
vindum, en reynir samt að standa sig. Svo lendir mönnum
saman og af því verður mikil saga og mannvíg, deiluefni um
ástir eða þrætur um eignir og réttindi; menn verja heiður sinn.
Þetta kemur allt fram í skáldskapnum og því eðlilegt að hann
sé ekki mjög hversdagslegur. En auðvitað bregður hversdags-
leikanum fyrir líka því án hans verða ekki þessir stóratburðir.
Skáldskapurinn var því meira alvörumál, það fólst meiri
máttur í honum, eða a.m.k. hugmynd um mátt, jafnvel galdur,
ýmist sóknargaldur eða varnargaldur. Maðurinn þreytti sína
baráttu við náttúruöflin og vann líka með þeim; þau voru hon-
um ekki eingöngu fjandsamleg heldur líka hliðholl. Veðrið á
sjónum var ekki aðeins hættulegt, það knúði líka skipið áfram
í ferðalögum. Og auðvitað þarf ýmiss konar veðurlag til þess
að gróður þrífist og hægt sé að nýta það sem jörðin gefur af
sér.
-Hvar koma goðin inn í trúna og skáldskapinn?
Við höfum svolítið brotakenndar heimildir um þau, mest
ritaðar frásagnir kristinna manna. Hluti þeirra eru skemmti-
sögur af goðunum, viðureign þeirra við jötna og fleira. Þau ná
tökum á ýmsu sem gerir þeim lífið léttara en um leið flóknara.
Goðatrúin finnst mér vera nátengd náttúrutrúnni og náttúru-
öflunum, og þörf manna fyrir að þekkja þau og njóta góðs af
þeim. Til þess að það geti orðið þarf maðurinn að kunna sitt-
hvað fyrir sér líka og það verður hann að læra. Mér finnst
koma mjög ríkt fram í skáldskapnum þetta sambland goða-
fræði og náttúruskynjunar. Menn tengja til dæmis goðlegan
mátt ákveðnum stöðum í náttúrunni. Þeir skynja þessa staði
misjafnlega sterkt, sumir staðir eru virkari og sumir staðir eru
góðir; það eru gjarnan helgir staðir. Sumt af þessu hefur verið
mælt og er viðurkennt af raunvísindum. Þarna er um að ræða
efni jarðarinnar og hvernig loftið og stjörnurnar virka á þau.
Þessi vísindi eru ekki langt komin en það er ekki lengur talað
um þetta sem eintóma hjátrú og hindurvitni heldur eru þetta
staðreyndir. Það eru líka til staðir sem hafa slæm áhrif á fólk,
jafnvel á mannvirki.
-Þú segir að lítið sé vitað um goðin, hver er hlutur gyðj-
anna?
Þetta eru töluvert miklar sögur en menn vita ekki hvað þær
byggjast mikið á trú manna til forna. Þær benda kannski meira
til hneigðar til að segja skemmtilegar sögur. Gyðjurnar koma
þar við sögu, sérstaklega Freyja, og raunar fleiri þó ekki sé
mikið sagt frá því. Önnur heimild um goðatrúna og ekki
ómerkari en sögurnar eru kenningarnar í skáldskapnum sem
byggjast allar á frásögnum. Og þar eru gyðjurnar í miklu hlut-
verki. Gullið er kennt við grát Freyju og til er saga af því
hvernig á því stendur. Freyja átti mann sem hét Óður. Hann
fór frá henni og kom ekki aftur. Þá grét Freyja og tár hennar
voru gull. Síðan heitir gullið tár eða sorg Freyju. Þetta notuðu
skáldin í kenningum.
Söguna má skilja á goðsögulegan hátt sem heimild um ást-
ina og sorgina. Sorgin verður ekki aðeins ófrjóir kveinstafir og
táraflóð heldur breytist hún í gull sem er tákn hins dýrmætasta
sem menn áttu. Sorgin er hluti af lífinu, við sleppum ekki und-
an henni og þá er spurningin hvort hún verður mönnum ein-
ungis kvöl og þraut eða hvort hún verður þeim að einhverju
dýrmætu, til dæmis skáldskap. Gullið er líka hár Sifjar og ann-
að slíkt. Gyðjurnar eru því mjög virkar í þeirri trúarheimild
sem kenningarnar eru.
-Stundum finnst mér hlutur kvenna svo lítill í fornsögunum
að það læðist að manni sá grunur að ásatrú sé fyrst og fremst
karlmannatrú?
I fornsögunum þar sem verið er að lýsa mannlífi ber meira á
karlmanninum. Hann er kannski ekki í stærra hlutverki en
konan en það er sögð meiri saga af honum. Hann fer til or-
ustu, stjórnar skipunum yfir hafið og vinnur þau verk sem ber
meira á. Konan er frekar eins og ráðgjafi og eggjar manninn
til dáða, eða ódáða stundum. Hún er meira í hléi. í goðafræð-
inni segir mikið frá Freyju, það er sú gyðja sem mest ber á.
Þar er líka minnst á lækningagyðju og fleiri gyðjur en þó eru
ekki miklar frásagnir af því. Allt kemur þetta þó fram í skáld-
skapnum, kenningunum. En sagan er mest um karlguðina þó
að Freyja sé þar undantekning.
-Hvernig tengdust konur skáldskapnum og hinu guðlega áð-
ur fyrr?
Það hefur líklega verið í ástinni, sem er sami tengiliður og
tíðkast enn í dag og kemur sterkast fram í skáldskapnum. Síð-
an gegndu konur miklu hlutverki í galdri, sérstaklega við að
fremja seið. Konurnar hafa einkum kunnað þau fræði sem nú
eru mikið til týnd en voru sungin við galdur. Stundum framdi
ein kona seiðinn, stundum hópur kvenna. Þá stjórnaði ein
kona þeim hópi. Seiðurinn var fyrst og fremst framinn til að
hafa áhrif á goðin og náttúruna, biðja um betri veðráttu og
framhald á bls. 95
HEIMSMYND 91