Hugur og hönd - 01.06.2002, Blaðsíða 5

Samfelluhnappur, meS víravirki ogpremur laufum, frá 18. öld, smiður ópekktur.
Þjms. Ljósm. Ivar Brynjólfison.
og hefur það þá verið alþekkt, enda er
það nefnt í Búalögum, er elzta handrit
þeirra frá 15. öld.
Á baroktímanum, seinni hluta 17. ald-
ar, blómstraði víravirki mjög á Norður-
löndum, hugsanlega fyrir áhrif frá Aust-
urlöndum fjær vegna aukinnar verzlunar
þangað austur og margvíslegra listgripa,
sem bárust þaðan að austan. Oft var víra-
virkið hvítt, þ. e. ógyllt, en lagt á gylltan
botn, og skein þannig gyllti flöturinn í
gegn. Erlendis voru oft sérstakir víravirk-
issmiðir og virðast þýzkir víravirkissmið-
ir hafa flutzt í nokkrum mæli til Norður-
landa á 17. öld. í Svíþjóð voru þeir
nefndir vírsmiðir, en venjulegir gullsmið-
ir smíðuðu einnig víravirki.
Ekki eru varðveittir neinir víravirkis-
hlutir frá miðöldum sem telja megi með
öruggri vissu íslenzka. Það er þá ekki fyrr
en kemur fram um 1400, og má þar
hugsanlega nefna kaleikana í Odda-
kirkju, en á þeim er snúrulagt víravirki,
sem fyrr getur.
Á 18. öld virðist víravirki úr flötum og
skrúfuðum vfr, eins og nú þekkist bezt,
verða algengara, en þó hefur heitið víra-
virki líklegast ekki verið haft um það í
upphafi, jafnvel ekkert heiti haft um
það. Má þar nefna, að víravirki á bakst-
ursöskjum í Innra-Hólmskirkju er kallað
„álímt strá“ í vísitasíu prófasts.
Frá síðari tímum er varðveitt mikið af
víravirki í söfnunum, einkum frá 19. öld
en einnig frá hinni 18. Þá var víravirki
komið mjög í tízku hér sem víðar í álf-
Stœkkuð mynd af beltispörunum, sem
sýnir vel snirklana eða gormana úr
víravirkisvír, p. e. dregnum vír innan í
höfúðbeygjunum. Stimpill smiðsins, J. á
lykkjunni. Ljósm. Ivar Brynjólfsson.
unni og má þar nefna víravirki á kven-
beltum og samfelluhnöppum, einnig
ermahnöppum kvenna og síðar skúf-
hólkum, nælum og ýmiss konar skraut-
munum. Kom jafnvel fyrir að víravirki
væri smíðað á stærri hluti svo sem
oblátuöskjur, og má þá sérstaklega nefna
fótinn á kaleiknum í Háfskirkju í Holt-
um, eftir Halldór Þórðarson gullsmið,
og hörpu Guðmundar skólaskálds Guð-
mundssonar, en algengast var það samt á
smáum hlutum.
Höfuðbeygjurnar, sem svo voru kall-
aðar, voru oftast úr sívölum vír, um 1
mm í þvermál. Vírinn var valsaður flatur
en síðan beygður eftir því hvað búa átti
til. Voru oft hafðir til þess smákubbar,
sem stifti voru rekin í til að mynda mót-
ið, og vírinn síðan beygður eftir þeim.
Innan í höfuðbeygjurnar voru síðan sett-
ar beygjur úr grennri vír, sem valsaður
var flatur og síðan skrúfaður, þ.e. gerður
tenntur í skrúflöð. Þessum beygjum, sem
voru undnar upp í snigil og oft kallaðar
Beltispör með víravirki, gyllt, smíðuð af Jóhannesi Óla Ólafssyni gullsmið um 1950—60.
Einkaeign. Ljósm. Ivar Brynjófison.
HUGUROGHÖND 5