Íslenskt mál og almenn málfræði - 2014, Blaðsíða 98

[kh] og [ch] séu fulltrúar ólíkra fónema — og sama á þá við um [k] og [c].
Hér er t.d. um að ræða dæmi eins og þessi:
(3) kör [khœːr] – kjör [chœːr]
görn [kœrt] – gjörn  [cœrt]
Ef hljóðritunin í (3) er rétt eru þetta greinilega lágmarkspör. Miðað við
algenga aðferðafræði í anda formgerðarstefnunnar bendir þetta þá til þess
að [kh] og [ch] (og þá líka [k] og [c]) séu ekki afbrigði sama fónems. Ef
gengið er út frá þessum forsendum virðast góð hljóðkerfisráð dýr ef á að
skýra samstuðlun [kh] og [ch] (og [k] og [c]). Þess vegna bregður Haukur
á það ráð að skýra þessa stuðlun með því sem hann kallar „samfellandi
hefðarreglu“ og segir m.a. (2013a:5) að hún styðjist „við stafsetningu og
málsögu“ og sé „auðlærð og fremur til þæginda fyrir skáldin því að hún
gerir það auðveldara að finna orð sem stuðla, hvort heldur við [kh] eða [ch].
Ég þekki heldur engin dæmi þess að skáld kjósi að halda [kh] og [ch]
aðgreindum í stuðlun.“
Þetta finnst mér vond niðurstaða því hún felur í sér að stuðlasetningin
sé að einhverju leyti óháð bæði framburði og hljóðkerfi þess sem setur
kveðskapinn saman og hann geti í raun og veru á einhvern hátt „kosið“ að
halda [kh] og [ch] aðgreindum í stuðlun eða gera það ekki. Þetta getur
áreiðanlega átt við þegar í hlut eiga vísnasmiðir sem hafa reynt á með -
vitaðan hátt að tileinka sér gamlar reglur um stuðlasetningu og hafa ekki
tilfinningu fyrir henni.7 En fyrir þá sem stuðla samkvæmt brageyra sínu
getur þetta ekki verið rétt og við verðum að treysta því að meirihluti
þeirra sem hafa sett saman vísur og kvæði með hefðbundnum hætti í ald-
anna rás hafi haft slíkt brageyra og stuðlunin fylgi því. Annars er lítið
mark takandi á stuðlun sem málsögulegri heimild og það er nokkuð alvar-
legt mál. Ég kem nánar að þessu hér á eftir.
En er þessi röksemdafærsla um [kh] og [ch] sem birtingarmyndir
ólíkra fónema alveg örugg? Getur ekki verið að orð eins og kjör og gjörn
til dæmis innihaldi fónemið /j/ og orðin kör og kjör beri því að greina eins
og sýnt er innan skástrikanna í (4)?8
Höskuldur Þráinsson98
7 Haukur (2013a:30) vísar t.d. í forna kínverska kveðskaparhefð sem er greinilega ekki
lifandi í sama skilningi og stuðlasetning og rím í hefðbundnum íslenskum kveðskap og
menn þurfa þess vegna að læra af bókum eða í formlegu námi af einhverju tagi.
8 Sams konar pör má auðvitað líka finna með uppmæltum sérhljóðum, sbr. kaga –
kjaga, góla – gjóla, kúka – kjúka o.s.frv. Dæmin með /ö/ eru hins vegar oft tekin af sögu-
legum ástæðum, vegna þess að áður en áður en hljóðin /ǫ/ og /ø/ féllu saman í það hljóð
sem oftast er táknað með /ö/ og hljóðritað [œ] var ekki sama sérhljóð í orðunum kör (upp