Bændablaðið - 04.06.2020, Side 46

Bændablaðið | Fimmtudagur 4. júní 202046
FISKNYTJAR&NÁTTÚRA
Það er búið að lögfesta heimild til erfðablöndunar
á villtum íslenskum laxastofnum
Áhættumat erfðablöndunar
felur í sér erfðablöndun á villt-
um íslenskum laxastofnum, sér-
staklega í veiðiám á eldissvæð-
um. Í þessu samhengi má benda á
athugasemd eins veiðiréttarhafa
með fiskeldisfrumvarpinu: ,,Það
er raunar með nokkrum ólík-
indum að veitt sé lagaheimild
fyrir því að erfðablanda megi
villtan íslenskan lax.“ Ísland
nýtur þeirrar vafasömu sérstöðu
að virðist vera eina landið þar
sem búið er að staðfesta í lögum
samþykkt á Alþingi Íslendinga
að heimila erfðablöndun á villt-
um laxi.
Ekkert viðmið
Hvorki er til staðar nothæft viðmið
fyrir hlutfall eldislaxa í veiðivatni
eða erfðablöndun. Viðmiðið, ákv.
hlutfall eldislaxa í veiðivatni, er
á undanhaldi þar sem talið er að
það sýni ekki alltaf rétta mynd á
mögulegri erfðablöndun. Þróunin
hefur verið að fjarlæga eldislax
úr veiðivatni fyrir hrygningu í
staðinn fyrir að velta fyrir sér hve
mikla erfðablöndun viðkomandi
laxastofn þolir. Með Áhættumati
erfðablöndunar er verið að fara þá
leið á Íslandi sem í raun er búið að
hafna í Noregi.
Aðferðir við að greina eldislax
Það eru einkum tvær leiðir til að
aðgreina eldislax frá villtum laxi:
• Sjónmat: Metið út frá útliti og
atferli fisksins í veiðiám. Þessi
aðferð er notuð með góðum
árangri í Noregi og er búið
að gefa út sérstakan staðal.
Einhverjar efasemdir er þó um
notagildi sjónmats á Íslandi
af óskiljanlegum ástæðum.
Þegar fiskurinn er veiddur er
staðfest með hreistursaflesn-
ingu hvort um hafi verið að
ræða eldislax.
• Erfðarannsóknir: Taka sýni úr
laxi eða seiðum í veiðiám og
meta út frá erfðafræðilegum
aðferðum hvort um sé að ræða
eldislax.
Sjónmat er mun ódýrari og skil-
virkari aðferð en erfðafræðilegar
aðferðir sem jafnframt gefur
möguleika á að koma í veg fyrir
tjón, þ.e.a.s. erfðablöndun.
Hvert er viðmiðið
fyrir erfðablöndun?
Það er ekki þekking til staðar
til að setja viðmið fyrir erfða-
blöndun sem byggir á vísinda-
legum grunni. Eða eins og
Hafrannsóknastofnun lýsir stöð-
unni: ,,Enn er þol villtra stofna
gagnvart erfðablöndun við eld-
isfisk ekki vel þekkt, né heldur
hvernig blendingum reiðir af.“
Vandamálið er að ekki eru til
nein viðmið fyrir ,,ásættanlega
erfðablöndun“ og hljóta því
ákvarðanir að byggjast á ,,geð-
þóttaákvörðunum“. Ekki er fyr-
irséð að upplýsingar um ,,ásætt-
anlega erfðablöndun“ liggi fyrir á
næstu árum eða jafnvel áratugum.
Það mun alltaf vera andstaða við
erfðablöndun og óþarfi í raun
að gera ráð fyrir henni þar sem
hægt er að fjarlægja áhættuna, þ.e.
eldislaxinn úr veiðivatninu fyrir
hrygningu, og þannig koma í veg
fyrir eða draga verulega úr líkum
á erfðablöndun.
Fjögurra prósent
viðmið varhugavert
Í Áhættumati erfðablöndunar er
miðað við að hlutfall eldislaxa
í veiðivötnum sé lægra en 4%.
Fjögurra prósenta viðmið getur þó
verið varhugavert vegna þess að:
• Þegar um er að ræða
veikan laxastofn, með fáum
villtum hrygningarfiskum,
er tiltölulega auðvelt fyrir
eldislaxinn að hrygna vegna
lítillar samkeppni frá þeim
villta. Er verið að ræða um
4% af sterkum laxastofni eða
stofni sem er í mikilli lægð?
• Eldislax er að öllu jöfnu
stærri en villtur lax og þegar
miðað er við lífmassahlutfall
getur hlutfallið verið töluvert
hærra en þegar miðað er við
fjölda fiska, sérstaklega í
tilfelli smálaxastofna eins og
algengt er á Íslandi.
Hvað með núll-regluna?
Viðmiðið, ákv. hlutfall eldislaxa
í veiðivatni, er á undanhaldi
erlendis og í staðinn ætti að vera
lögð áhersla á 0-regluna hér á
landi, þ.e.a.s. fjarlægja eldislax
úr veiðiám áður en hrygning
á sér stað. Í Noregi er hlutfall
eldislaxa mælt í flestum veiðiám
með náttúrulegum stofni laxa,
einkum með því að kafa á
haustin og telja fjölda villtra laxa
og eldislaxa. Vöktun er aftur á
móti þannig háttað í Áhættumati
erfðablöndunar að ekki verður
hægt að reikna út hlutfall
eldislaxa í flestum veiðiám á
Íslandi og þannig er viðmiðunin
um ákveðið hlutfall eldislaxa
marklaus. Fjallað verður nánar
um þetta atriði í grein um vöktun.
Úrelt vinnubrögð
Í Áhættumati erfðablöndunar er
megináhersla lögð á að vakta
erfðablöndun, þ.e.a.s. staðfesta
að atburðurinn erfðablöndun hafi
átt sér stað. Hér er ,,lokaafurð“
mæld og metin, aðferðafærði sem
var lögð af í sjávarútvegi fyrir
áratugum. Af hverju er verið að
spá í hve mikil erfðablöndunin
má vera? Látum náttúruna njóta
vafans og leggjum alla áherslu á að
koma í veg fyrir að norskættaður
eldislax nái að hrygna í íslenskum
veiðiám. Það er ekkert viðmið til
staðar sem er stór áskorun fyrir
Hafrannsóknastofnun þegar veita
á ráðgjöf til stjórnvalda. Fjallað
verður seinna um grundvöll
ákvörðunartöku í grein um
viðbrögð.
Valdimar Ingi Gunnarsson
Höfundur er sjávarútvegs­
fræðingur og hefur m.a.
unnið við ýmis mál tengd
fiskeldi í rúm þrjátíu ár.
Haffjarðará á Snæfellsnesi rennur úr Oddastaðavatni um 20 km leið í Haffjörð.
Áin er ein þekktasta laxveiðiá landsins.
Valdimar Ingi Gunnarsson.
BÆKUR&MENNING
„Frjáls eins og fuglinn“ – mynda-
og minningabók Mats Wibe
Lund er nú komin í nýrri útgáfu
þar sem hann hefur bætt við
fjölda mynda og sett inn nafna-
skrá sem vantaði í frumútgáfuna.
Mats er þekktur fyrir átthaga-
myndir sínar sem skreyta heimili,
fyrirtæki og stofnanir um land allt.
Myndirnar hafa sögulegt heimilda-
gildi, einkum þær sem eru meira en
hálfrar aldar gamlar.
Bókin sem hér um ræðir var
fyrst gefin út af forlaginu Skruddu í
sambandi við sýninguna sem Mats
hélt í Norræna húsinu haustið 2018
og vakti mikla athygli. Líklegt má
telja að nýja útgáfan á „Frjáls eins
og fuglinn“ verði ekki síður vinsæl
en sú fyrri enda til hennar vandað
eins og Mats er þekktur fyrir.
Bókina má panta beint frá höf-
undinum á mats@mats.is.
Fyrir þá sem sem vilja kynna sér
myndasýninguna frá 2018 er slóðin
https://mats.photoshelter.com/port-
folio/G0000gN7gpecKVrM
Í bókinni „Fráls eins og fuglinn“
rekur Mats Wibe Lund ljósmyndari
minningar sínar, en jafnframt er
bókin yfirlit um ljósmyndaferil
hans sem spannar meira enn 60 ár.
Mats fæddist í Ósló í Noregi
1937. Hann kom fyrst til Íslands
sumarið 1954 og vann þá við forn-
leifauppgröftinn í Skálholti. Áhuga
hans á Íslandi má rekja til þess tíma
er faðir hans rak fyrirtæki sem var
staðsett í sama húsi og sendiráð
Íslands í Ósló.
Ljósmyndamenntun sína
fékk Mats í norska flughernum,
í Frakklandi og í Þýskalandi.
Hann fluttist alkominn til Íslands
árið 1966 ásamt eiginkonu sinni,
Arndísi Ellertsdóttur, en hafði þá
margsinnis dvalist hér um lengri
eða skemmri tíma.
Framan af starfaði hann jöfnum
höndum sem blaðamaður og
ljósmyndari. Hann hefur skrifað
á annað þúsund blaðagreinar
um margvísleg íslensk málefni,
fyrir blöð og tímarit í Evrópu og
Bandaríkjunum.
Um tíma rak Mats ljósmynda-
verslun og portrettstúdíó
í Reykjavík, en hin seinni
ár hefur hann helgað sig
átthagamyndatökum úr lofti.
Hann á nú mikið safn mynda,
jafnt af þétttbýlisstöðum sem
og af flestum sveitabýlum
og eyðibýlum á Íslandi. Úr
tölvuvæddu ljósmyndasafni sínu
dreifir hann landkynningar- og
skreytingamyndum um allan heim.
Mats hefur oft sýnt myndir sínar
á einkasýningum og samsýningum
bæði hér heima og erlendis.Mats Wibe Lund.
Morsárjökull. Fagranes.
Frjáls eins og fuglinn – bók Mats í nýrri útgáfu