Orð og tunga - 2020, Side 32

20 Orð og tunga
latneskum uppruna.3 Helsta markmiðið með greininni er að skoða
gerð og beygingu orðanna, nánar tiltekið endingu eignarfalls eintölu,
í jafnt sögulegu sem samtímalegu ljósi, einkum þó hinu síðarnefnda.
Jafnframt er lögð áhersla á að skoða hegðan þeirra í samsetningum.
Að auki er ýmis fróðleikur um aldur orðanna.4
Sum orðanna standa styrkum fótum í málinu, t.d. grafík, keramík,
klassík, krítík, músík, pólitík og rómantík. Staða annarra er líklega ekki
sterk. Það gæti átt við um orð eins og t.d. fónetík og lógík, kannski
genetík sem hefur þó verið leyst af hólmi með orðinu erfðafræði að
einhverju eða öllu leyti. Sum erlendu orðanna, t.d. orðin músík og
pólitík, eru mikið notuð þótt íslensku orðin stjórnmál og tónlist hafi
þó vinninginn. Orð ið rómantík er einrátt á sínu sviði, líklega einnig
orðið epík þrátt fyrir samheitið frásagnarskáldskapur sem er í Íslenskri
samheitaorðabók (2012).
Orðin, tilkoma þeirra í málinu, segja mikilvæga og merkilega sögu.
Lánið er orðfræðilegt vegna áhrifa milli mála (e. language contact) (sbr.
Ástu Svavarsdóttur og Veturliða Óskarsson 2009:18 og tilvísanir þar).
Það er þó í eðli sínu fyrst og fremst menningarlegt lán (e. cultural bor­
rowings) (sbr. Myers­Scotton 2002:41; sjá líka Jansson 2015:30). Deila má
um hvort tilkoma orðanna hafi verið tilviljanakennd eða ekki. En víst er
eru þó dæmi þess í ritum að þau endi á ­ik eða ­ikk. Með rithættinum ­ík er m.a.
vísað til þess að litið sé svo á að orðin hafi aðlagast. Taka má dæmi sem Guðrún
Kvaran fræddi greinarhöfund um: Í Ný danskri orðabók með íslenzkum þýðingum eftir
Jónas Jónasson (1896) er orðið klinik og við hlið þess líka klíník. Í handriti Jónasar
stendur klinik. Líklegt má telja að útgefendur hafa bætt í­forminu við. Kjartan G.
Ottósson (1990:103) segir að í bókinni sé orðið klíník. Hann tekur það sem dæmi
um erlent orð sem hefur aðlagast, þó skýringalaust. Um ritháttaraðlögun má lesa
hjá Jansson (2015:138 o.fr.). Hann rekur þar sögu ýmissa orða.
3 Telja má víst að Baldur Jónsson (2002:219) hafi m.a. átt við áðurnefnd orð þegar
hann sagði það eftirtektarvert hve lítið væri af „grísk­latneskum orðum sem hafa
borist viðstöðulítið úr einu máli í annað og oft eru kölluð alþjóðleg.“ Raunar
bætir Baldur því við að aðkomuorðin séu fleiri „en margur hyggur“ og frá öllum
öldum. Hér má líka vísa til Tarsi (2014) sem hefur safnað á fimmta hundrað orða
af latneskum uppruna í íslensku. Hann vísar til Raschellà (1988) í því sambandi.
4 Heimilda um orðin hefur verið leitað í Íslenskri orðabók (2002), hér eftir ÍO, Beyg­
ingarlýsingu íslensks nútímamáls, hér eftir BÍN, Ritmálssafni Orðabókar Háskólans,
hér eftir ROH, í Risamálheildinni, hér eftir Rmh, og á Tímarit.is. Einnig var leitað
með liðsinni Google. Orðanna var leitað á tímabilinu maí–júlí 2019; ýmislegt
smálegt bættist þó við eftir það. Leitað var á tvennan hátt. Annars vegar var leitað
orðmynda í öllum föllum eintölu með og án greinis; í Rmh var hægt að nota
lemmu. Þar sem því var við komið var leitað að orðhluta (­ík). Tekið skal fram að
ekki er hægt að líta svo á að listinn sé tæmandi þrátt fyrir mikla leit. Lengi er von
á einum!
tunga_22.indb 20 22.06.2020 14:03:50