Orð og tunga - 2020, Síða 86

74 Orð og tunga
fara að tala um íslenska hreintungustefnu. Því er í flestum tilvikum
mögulegt að komast að því hvort það er tökuorðið eða innlenda
orðið sem fyrr hafi komist í notkun miðað við varðveittar heimildir.
Vitaskuld kunna orð að hafa verið í notkun fyrr eða síðar þótt við
höfum ekki heimildir fyrir því lengur. Auk alls þessa er einnig reynt
að varpa ljósi á tökuferli sumra orða þar sem lýsingin er ekki talin
fullnægjandi í íslenskum orðsifjabókum (AeW, IeW, ÍOb).
Samheitapörin birtast á fjóra vegu í textunum: 1) á sambærilegum
stöðum sama texta í mismunandi handritum 2) sem einföld víxl þar
sem þau koma fyrir á mismunandi stöðum í texta tiltekins verks, 3) sem
skýringarinnskot og 4) sem samheitatvennur. Skýringarinnskot (e.
explicative insertion) nefnast þau tilvik þar sem innlent samheiti útskýrir
erlent orð, en innlenda orðið er venjulega tilfært með orðalagi eins og
þat er (á norrœnu) eða sem vér kǫllum. Hitt kemur einnig fyrir, þó aðeins í
örfáum tilvikum, þ.e. að tökuorð er notað sem skýring á innlendri smíð
eins og t.d. í Elucidarius (AM 544 4to, Scherabon Firchow og Grimstad
1989:12810): „Jórsalaborg þat er Hierusalem“. Samheitatvennur (e.
synonymic dittology) eru tilvik þar sem erlenda og innlenda orðið eru
pöruð saman með samtengingunni og eða eða í skýringarhlutverki, þ.e.
hún þýðir ‘það er (að segja)’, ‘með öðrum orðum’.
Í málfræðiritgerðunum fjórum er ekki um auðugan garð að gresja
hvað varðar þann hluta orðaforðans sem hér er til rannsóknar. Sam­
heita pör í þessum fjórum verkum eru fá að meðaltali, og eru t.d.
engin samheitapör í Fyrstu málfræðiritgerðinni (skr. 1130–1140). Í
Annarri málfræðiritgerðinni (skr. 1270–1300) er á hinn bóginn ein­
ung is eitt samheitapar að finna, þ.e. músíka – sǫngr, þar sem í Fjórðu
málfræðiritgerðinni (skr. 1320–1340) birtast tvö samheitapör (præ­
positio – fyrirsetning; vers – vísuorð). ÞMR sker sig úr hópnum, en í
henni er að finna 20 samheitapör.
Dreifing samheitapara í mismunandi handritum segir ekki mikið
til um hvort stemma, sem fyrr var vikið að, er rétt. Vert er þó að geta
þess að W og 748 ber saman í öllum tilfellum nema hvað varðar sam­
heita pörin (cœlestis) armonia – (himnesk) hljóðagrein og punkta – stinga.
Í fyrra tilfellinu ber 748 og 757 a saman á móti W, þar sem orðunum
himnesk hljóðagrein er sleppt, en í hinu síðara varðveita 748 og W
mismunandi lesbrigði hvað orðið stinga varðar (sbr. Töflu 2), en er
ekki að finna á sambærilegum stað í 757 a. Þetta síðara tilfelli geymir
þó ekki þýðingarmikinn orðalagsmun en 748 hefur vafalaust rétta
lesháttinn (þá er hann er stunginn) þar sem W sýnir mistök sem stafa
sennilegast af mislestri (er þá stundum), en textabúturinn rétt á undan
tunga_22.indb 74 22.06.2020 14:03:52