Orð og tunga - 2020, Blaðsíða 86

Orð og tunga - 2020, Blaðsíða 86
74 Orð og tunga fara að tala um íslenska hreintungustefnu. Því er í flestum tilvikum mögulegt að komast að því hvort það er tökuorðið eða innlenda orðið sem fyrr hafi komist í notkun miðað við varðveittar heimildir. Vitaskuld kunna orð að hafa verið í notkun fyrr eða síðar þótt við höfum ekki heimildir fyrir því lengur. Auk alls þessa er einnig reynt að varpa ljósi á tökuferli sumra orða þar sem lýsingin er ekki talin fullnægjandi í íslenskum orðsifjabókum (AeW, IeW, ÍOb). Samheitapörin birtast á fjóra vegu í textunum: 1) á sambærilegum stöðum sama texta í mismunandi handritum 2) sem einföld víxl þar sem þau koma fyrir á mismunandi stöðum í texta tiltekins verks, 3) sem skýringarinnskot og 4) sem samheitatvennur. Skýringarinnskot (e. explicative insertion) nefnast þau tilvik þar sem innlent samheiti útskýrir erlent orð, en innlenda orðið er venjulega tilfært með orðalagi eins og þat er (á norrœnu) eða sem vér kǫllum. Hitt kemur einnig fyrir, þó aðeins í örfáum tilvikum, þ.e. að tökuorð er notað sem skýring á innlendri smíð eins og t.d. í Elucidarius (AM 544 4to, Scherabon Firchow og Grimstad 1989:12810): „Jórsalaborg þat er Hierusalem“. Samheitatvennur (e. synonymic dittology) eru tilvik þar sem erlenda og innlenda orðið eru pöruð saman með samtengingunni og eða eða í skýringarhlutverki, þ.e. hún þýðir ‘það er (að segja)’, ‘með öðrum orðum’. Í málfræðiritgerðunum fjórum er ekki um auðugan garð að gresja hvað varðar þann hluta orðaforðans sem hér er til rannsóknar. Sam­ heita pör í þessum fjórum verkum eru fá að meðaltali, og eru t.d. engin samheitapör í Fyrstu málfræðiritgerðinni (skr. 1130–1140). Í Annarri málfræðiritgerðinni (skr. 1270–1300) er á hinn bóginn ein­ ung is eitt samheitapar að finna, þ.e. músíka – sǫngr, þar sem í Fjórðu málfræðiritgerðinni (skr. 1320–1340) birtast tvö samheitapör (præ­ positio – fyrirsetning; vers – vísuorð). ÞMR sker sig úr hópnum, en í henni er að finna 20 samheitapör. Dreifing samheitapara í mismunandi handritum segir ekki mikið til um hvort stemma, sem fyrr var vikið að, er rétt. Vert er þó að geta þess að W og 748 ber saman í öllum tilfellum nema hvað varðar sam­ heita pörin (cœlestis) armonia – (himnesk) hljóðagrein og punkta – stinga. Í fyrra tilfellinu ber 748 og 757 a saman á móti W, þar sem orðunum himnesk hljóðagrein er sleppt, en í hinu síðara varðveita 748 og W mismunandi lesbrigði hvað orðið stinga varðar (sbr. Töflu 2), en er ekki að finna á sambærilegum stað í 757 a. Þetta síðara tilfelli geymir þó ekki þýðingarmikinn orðalagsmun en 748 hefur vafalaust rétta lesháttinn (þá er hann er stunginn) þar sem W sýnir mistök sem stafa sennilegast af mislestri (er þá stundum), en textabúturinn rétt á undan tunga_22.indb 74 22.06.2020 14:03:52
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154

x

Orð og tunga

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Orð og tunga
https://timarit.is/publication/1210

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.