Bændablaðið - 30.07.2020, Blaðsíða 31

Bændablaðið | Fimmtudagur 30. júlí 2020 31
að nota kaktusinn sem náttúrulegt
girðingarefni og þannig breiddist
plantan hratt út og gerði sig
heimakomna í náttúrunni. Vöxtur
og útbreiðsla fíkju kaktussins var svo
mikil á tímabili í Ástralíu að fjöldi
bænda varð að yfirgefa jarðir sínar
vegna innrásar kaktussins sem þeir
uppnefndu Græna helvítið. Árið
1919 settu stjórnvöld í álfunni á stofn
nefnd til að finna ráð til að sporna við
útbreiðslunni, sem var á þeim tíma
sögð vera 4 þúsund ferkílómetrar
á ári og aukast á hverju ári. Fyrstu
tilraunir til að hefta útbreiðsluna
með eitri misheppnuðust og voru í
kjölfarið, árið 1915, sótt fiðrildi til
Brasilíu en lirfur hennar lifðu góðu
lífi á plöntunni og dró það nokkuð úr
hraða útbreiðslunnar.
Bandaríski garðyrkju- og grasa-
fræðingurinn Luther Burbank,
uppi 1849 til 1926, var gríðarlega
afkastamikill við plöntukynbætur
og það var hann sem kom fram með
kartöfluyrkið 'Burbank' sem forveri
yrkisins 'Russet Burbank' sem
MacDonalds hamborgarakeðjan notar
mest sem franskar kartöflur. Í byrjun
tuttugustu aldar mælti Burbank með
notkun fíkjukaktusa sem nytjajurt á
eyði merkursvæðum í suðurríkjum
Bandaríkjanna.
Í dag er víða, eins og til dæmis á
verndarsvæðum, í Afríku og í Ástra líu
litið á fíkjukaktus sem ágenga tegund.
Nafnaspeki
Prússneski náttúrufræðingurinn Alex-
ander von Humboldt, uppi 1769 til
1859, taldi að uppruna latneska ætt-
kvíslar heitisins Opuntina væri að
finna í tungumáli Taíno-fólksins
sem lifði á eyjum í Karíbahafi og að
Spánverjar hefðu tekið heitið upp
um árið 1500. Aðrir segja að heitið
vísi til forngrísku borgarinnar Opus.
Samkvæmt gríska grasafræðingnum
Theophrastusi, uppi 371 til 287 fyrir
Krist, óx þar planta sem auðvelt var
að fjölga vegna þess að blöð hennar
rættu sig vel.
Tegundarheitið ficus-indica bendir
til að um sé að ræða fíkjur frá Indlandi.
Heitið er náttúrlega rang nefni þar sem
ekki er um fíkju að ræða, hvað þá á
plantan sé upprunnin á Indlandi.
Svíinn Carl von Linnaeus, uppi
1707 til 1778, kallar plöntuna bæði
Cactus opuntia og Cactus figur-indica
í Species Plantorium, sem kom fyrst
út árið 1753 og er undirstöðurit lat-
neska tvínafnakerfisins sem notað er
um lífverur.
Í Mexíkó kallast plantan nopal og
er heitið komið úr Nahuakt, nōpalli,
sem var eitt af tungumálum Azteka,
og þýðir árarblað og vísar til lögunar
blaðanna. Aldinið kallast aftur á móti
tuna. Brasilíumenn segja nopal, palma
adensada, palma forrageira og palma
de gado en í Suður-Afríku kallast
aldinið turksvy.
Á ensku kallast aldinið prickly
pear, sem gæti verið þyrnipera á
íslensku, Indian fig opuntia, barbary
fig, cactus pear og spineless cactus.
Frakkar segja figuier de barbarie,
figuier d'Inde en Spánverjar chumba,
chumbera, higo Indico, higuera de
las Indias, nopal de castille, tuna og
tuna mansa og Ítalir fico d'India og
pero pungente. Í Hollandi segja menn
schijfcactus og í Þýskalandi Indischer
feigenkaktus, Svíar kalla aldinið
fikonkaktus og Danir kaktusfigen og
Indisk figen.
Á íslensku kallast plantan fíkju-
kaktus og aldinið fíkjukaktusaldin.
Saga
Talið er að Opuntia ficus-indica sé
blendingur tegundanna O. strepta-
cantha og O. tomentosa en ekki er
vitað hvort blendingurinn hafi orðið
til í náttúrunni eða af manna völdun.
Fornleifarannsóknir í Mexíkó og Mið-
Ameríku benda til að fíkjukaktus hafi
verið nytjaður af fólki í að minnsta
kosti 8.000 ár.
Í riti spænska trúboðans og
fransiku-munksins Bernardino de
Sahagún, uppi 1499 til 1590, sem
kallast Historia General de las
Cosas de la Nueva España og fjallar
um sögu Nýja Spánar eða Suður-
Ameríku, segir meðal annars að
innfæddir væru almennt sterkir og
heilsugóðir. Sahagún þakkaði það
mataræði indíánanna sem að hans
sögn borðuðu mikið af blöðum og
aldinum fíkjukaktusa ásamt ýmiss
konar rótum, hérum, snákum og
fuglum.
Annar spænskur guðsmaður, trú-
boði og fransiku-munkur Toribio
Motolinia, uppi 1482 til 1568, sagði
að indíánar á þurrum svæðum drykkju
safa fíkjukaktusa og brugguðu úr
honum áfengan drykk auk þess
sem þeir suðu hann niður í sykur. Í
samantekt ábótans Jacobo de Grado,
uppi 1484 til sirka 1560, um 250
lækningaplöntur innfæddra í Mexíkó,
Codex de la Cruz-Badiano, frá 1552,
segir að fíkjukaktus hafi verið notaður
til að lækna margs konar mannamein
og kæla brunasár.
Ræktun
Flestar tegundir innan ættkvíslarinnar
Opuntia eru harðgerðar og þrífast
allt frá fjöruborði og upp í 1.500
metra hæð. O. ficus-indica þrífst
vel á þurrkasvæðum þar sem aðrar
þurrkaþolnar tegundir dafna jafnvel
illa auk þess sem plantan gerir litlar
kröfur til jarðvegs og þolir hátt
hitastig. Þrátt fyrir að tegundin sé
með kuldaþolnari kaktusum þolir
hún ekki frost og rætur hennar rotna
sé jarðvegurinn of blautur.
Í náttúrunni fjölgar plantan sér með
fræi og blöð sem falla af henni skjóta
auðveldlega rótum. Hún dreifir sér
einnig með dýrum, fuglum, grasbítum,
öpum og fílum með því að smáblöð
festast við feld þeirra og falla síðan
af og skjóta rótum. Einnig hafa menn
verið afkastamiklir í að flytja plöntuna
á ný svæði.
Fíkjukaktus dafnar best í sendnum
og djúpum jarðvegi þar sem úrkoma
á ári er milli 200 og 400 millimetrar.
Plantan þolir allt að 60% loftraka en
ekki mikið salt í loftinu. Hún þoli hita
á bilinu 1,5° til rúmlega 50° á Celsíus
en vöxtur hættir við 10° Celsíus og
þar fyrir neðan.
Í ræktun tekur aldinið ekki nema
fjóra til fimm mánuði að ná fullum
þroska. Aldinin eru viðkvæm og eru
þau tínd og pökkuð með höndum.
Þyrnalaus afbrigði eru almennari í
ræktun en afbrigði með þyrnum en
til að ná af þeim þyrnunum eru þau
nudduð með grasi eða við mjúkt og
límkennt yfirborð.
Fíkjukaktusar sem pottaplöntur
þola vel að vera í suðurglugga og þurfa
takmarkaða vökvun og áburðargjöf.
Nytjar
Fræ fíkjukaktusa innihalda milli
3 til 10% prótein og 6 til 13% af
fitusýrum. Plantan er rík af C-vítamín
og magnesíum. Blöðin eru 88% vatn,
10% kolvetni, innan við 1% prótein
og fita og í hundrað grömmum eru
um 56 kaloríur.
Best er að taka húðina af aldinun-
um og skera það í sneiðar fyrir
neyslu. Í Mexíkó er aldinið borðað
sem forréttur, í salati og súpum, með
brauði eða að það er pressað í safa. Úr
því er einnig unnið sælgæti og sultur.
Ung blöð eru skræluð og steikt
með eggjum og eldpipar og sagt að
þau bragðist svipað og vatnsmelónur
og áferð þeirra líkist baunum. Bæði
aldin og lauf eru soðin og höfð sem
meðlæti með kjúklingi og í takóskeljar
og tortíur. Blöðin eru sögð góð grilluð.
Úr plöntunni er unninn eins konar
kaktusaostur og sýróp og úr þurrkuðum
og muldum fíkju kaktusblöðum er búið
til mjöl til baksturs. Vökvinn sem fæst
með því að pressa blöðin er notaður
til brandígerðar og úr honum er unnin
olía og rautt litarefni. Úr húð blaðanna
er unnið eins konar veganleður.
Á Möltu, Sikiley og Sanktí Helenu
er aðallega unnið áfengi í plöntunni.
Blöðin eða árarnar eru mest notuð
sem skepnufóður eftir að þyrnarnir
hafa verið fjarlægðir, oft með eldi. Í
dag eru þyrnalaus afbrigði ræktuð sem
kýrfóður í suðvesturríkjum Bandaríkja
Norður-Ameríku og plantan er þar
líka notuð til að girða gripina af
og sem uppspretta vatns fyrir þá á
þurrkatímum.
Árið 1961 gróðursettu kúbverskir
hermenn 13 kílómetra langt þyrni-
limgerði, eða þyrnivegg, úr
fíkjukaktus umhverfis Guantanamo-
herstöð Bandaríkjanna á eyjunni til
að draga úr flótta landsmanna til
Bandaríkjanna.
Plantan hefur reynst vel til að
hefta uppblástur í löndunum við
Miðjarðarhaf og verið plantað út í
þeim tilgangi, auk þess sem hún
vinnur mengandi efni eins og olíur
hratt úr jarðvegi. Tilraunir með að
vinna bíódísel úr plöntunni hafa verið
gerðar í nokkur ár.
Í skjaldarmerki Mexíkó er örn
með snák og fíkjukaktus í klónum
en samkvæmt þjóðtrú Azteka óx
kaktusinn fyrst þar sem örn hafði
misst hann til jarðar á eyjunni
Tenochtitlan eða upprunastað fíkju-
kaktussins.
Stórir fíkjukaktusar nýtast vel sem
jólatré séu þeir skreyttir með kúlum,
ljósum og englahári.
Fíkjukaktus á Íslandi
Lítið hefur verið fjallað um fíkju-
kaktusa í íslenskum fjölmiðlum
til þessa. Í Náttúrufræðingnum,
1. tölublaði 1959, er grein eftir
Ingólf Davíðsson sem kallast Úr
heimi kaktusanna. Það segir um
fíkjukaktusinn: „Indverskar fíkjur
eru aldin Opuntia Ficus indica.
Þær eru næringarmiklar og m.a.
borðaðar mikið í Suður-Evrópu og
Norður-Afríku. Fíkjukaktus þessi
er ræktaður og vex einnig villtur.
Í Missisippidalnum er ræktuð
fíkjukaktustegundin O. safinesqui og
í Mexíkó O. leucotrighe vegna aldi-
n anna, Þau eru þyrnótt og verður að
skera þau þvert í sundur og taka síðan
aldinkjötið innan úr þyrnibrynjunni.“
Í DV í júlí 2004 segir að nýjasta
húsráðið í Bandaríkjunum gegn
timburmönnum sé safi fíkjukaktuss.
Útbreiðsla fíkjukaktuss í heiminum.
Fíkjukaktus er góður til átu.
Stórir fíkjukaktusar nýtast vel sem
jólatré séu þeir skreyttir með kúlum,
ljósum og englahári.
Fullvaxinn fíkjukaktus nær fimm til sjö metra hæð og allt að þremur metrum
að þvermáli.
Kaktusárar á markaði.
Aldinin er viðkvæm og eru þau tínd og pökkuð með höndum. Til að ná af þeim
þyrnunum eru þau nudduð með grasi eða við mjúkt og límkennt yfirborð.