Bændablaðið - 11.03.2021, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 11. mars 202116
Af hverju er íslenskur fiskur
ekki fullunninn í ríkara mæli í
neytendapakkningar til útflutn­
ings? Af hverju fer megnið af
honum annaðhvort sem hráefni
í áframvinnslu erlendis eða
inn á hótela­, veitingahúsa­ og
mötuneytamarkaðinn?
Þessum spurningum varpaði
Jónas R. Viðarsson, sviðsstjóri hjá
Matís, fram í fróðlegu erindi hjá
Þekkingarsetri Vestmannaeyja á
dögunum sem fram fór á netinu.
Þetta er ekki nýtt umfjöllunar-
efni. Höfundur þessa pistils minnist
þess að hafa spurt þessara spurn-
inga þegar hann heimsótti íslenskar
fiskréttaverksmiðjur Coldwater í
Bandaríkjunum fyrir 35 árum. Þar
voru fiskblokkir frá Íslandi sagaðar
í bita sem hjúpaðir voru deigi og
raspi og síðan sendir út á markað-
inn. Þau svör fengust þá að það væri
hagkvæmara fyrir Íslendinga að reka
verksmiðjurnar í því landi þar sem
varan væri seld. Ef framleiðslan færi
fram á Íslandi yrði flutningskostnað-
ur umbúða og annarra aðfanga hærri
og sömuleiðis flutningskostnaður
fullunninnar vöru úr landi samanbor-
ið við hráefni. Síðast en ekki síst var
lögð áhersla á að auðveldara væri
að bregðast við breytilegum kröfum
markaðarins ef verksmiðjan væri í
því landi þar sem vörunnar væri
neytt. Margt hefur auðvitað breyst
á þessum 35 árum og framleiðsla
sjávarafurða á Íslandi orðið miklu
fjölbreyttari en áður var. En hvernig
er staðan nú?
Stóraukinn útflutningur á
óunnum fiski
Jónas sagði í erindi sínu að megnið af
fiskinum frá Íslandi færi annaðhvort
í áframvinnslu erlendis eða til hótela,
veitingastaða og mötuneyta. Í fyrsta
lagi væri um að ræða ferskan heilan
fisk (gámafisk). Í öðru lagi sjófryst
og landfryst flök. Í þriðja lagi fersk
flök og bita. Og í fjórða lagi saltfisk.
Fram kom að árið 2020 hefðu
verið flutt út 53 þúsund tonn af
óunnum heilum botnfiski. Þessi
útflutningur hefur aukist mjög á
undanförnum árum. Þannig hefur
orðið fjórföldun í þorski frá árinu
2015 (úr 4.300 tonnum í 16.200
tonn), tvöföldun í ýsu (úr 3.400
tonnum í 7.100 tonn) og 28 földun
í ufsa (úr 285 tonnum í 8.000 tonn).
Mest af ufsanum fór til Póllands,
eða 2.250 tonn, en síðan komu
Frakkland, Danmörk og Þýskaland
með 1.600-1.700 tonn hvert land. Sú
breyting hefur orðið hvað þorskinn
varðar að áður fór mest af honum
til Bretlands en nú eru Danmörk og
Holland orðnir stærri kaupendur.
Fersk heil ýsa fer nú sem áður mest
til Bretlands.
Tilraunir fyrr á árum
Jónas benti á að árið 2020 hefðu
verið flutt út 93 þúsund tonn af
ferskum og frosnum þorskafurðum
fyrir tæpa 100 milljarða króna. Hann
spurði hvort ekki væri hægt að skapa
meiri verðmæti hér heima.
Fram kom í máli hans að ýmislegt
hefði verið reynt í þessa átt. Upp
úr 1990 fóru nokkrar fiskvinnslur
á Íslandi að pakka í neytendaum-
búðir fyrir bresku verslunarkeðjurn-
ar Marks & Spencers, Waitrose
og Sainsbury’s fiski, kartöflum,
grænmeti og sósu. Stuttu síðar hóf
Haraldur Böðvarsson hf. á Akranesi
að framleiða fiskrúllur með ýmiss
konar góðgæti. Í kjölfarið kom svo
Vinnslustöðin í Vestmannaeyjum
með pakkningar undir merkinu
200 mílur sem í fyrstu voru ætlaðar
fyrir innanlandsmarkað en stefnt á
útflutning.
Lítill árangur – hvað veldur?
Þessar tilraunir til útflutnings á fisk-
réttum í neytendapakkningum urðu
ekki langlífar og lítið hefur miðað
á síðustu áratugum. Jónas nefnir
nokkrar líklegar ástæður fyrir þessu
en bendir líka á ýmsar forsendur sem
hafi breyst á seinni árum.
Í fyrsta lagi höfðu tollar á sínum
tíma áhrif á fullvinnslu hér á landi
því tollar hækkuðu eftir því sem
varan var meira unnin. Nú hafa
hins vegar nær allir tollar inn á innri
markað ESB verið felldir niður.
Í öðru lagi geti sveiflur á gengi
krónunnar skapað mikla erfiðleika
því sölusamningar um fullunna vöru
eru almennt í mjög föstum skorðum
þegar kæmi að verðlagningu.
Minni launakostnaður
Í þriðja lagi er launakostnaður mik-
ill á Íslandi samanborið við mörg
önnur lönd. Meðallaunakostnaður
er t.d. í Kína aðeins fjórðungur af
því sem hann er á Íslandi, kostn-
aðurinn er rúmlega þrefalt minni í
Póllandi en hérlendis og 35% minni
í Bretlandi. Jónas bendir þó á að
sjálfvirkni og hátt tæknistig ætti að
draga úr launakostnaði á Íslandi og
því óvíst hvort þessi liðir skipti öllu
máli þegar komi að fiskvinnslu hér-
lendis.
Í fjórða lagi er gjarnan nefnt að
vegna fjarlægðar Íslands séum við
lengur að bregðast við breytingum
á markaðinum og þörfum hans,
auk þess sem flutningskostnaður
á ferskum afurðum í flugi sé hár.
Á móti er bent á að bættir ferlar
hafi orðið til þess að sjóflutningar
á ferskum afurðum hafi aukist. Auk
þess sé sparnaður af því að vinna
vöruna alla á sama stað.
Stóru verslunarkeðjurnar
allsráðandi
En fleira veldur því að erfitt er að
komast inn á neytendamarkað-
inn erlendis með fullunna vöru.
Tiltölulega fáir aðilar ráða yfir
stórum hluta markaðarins, sér í lagi
smásölumarkaðinum. Þessir aðilar
leggja áherslu á eigin vörumerki.
Markaðssetning er því mjög kostn-
aðarsöm.
Á móti bendir Jónas á að ný
tækifæri til að nálgast neytendur
beint gætu skapast með aukinni sölu
á netinu, til dæmis vegna breyttrar
kauphegðunar í kjölfar Covid-19.
Einnig með því að leggja áherslu
á jákvæða ímynd Íslands, rekjan-
leika, sjálfbærni, gæði, hreinleika,
þægindi og svo framvegis.
Fjárfest í fullvinnslu erlendis
Fram kom í máli Jónasar að mörg
stóru íslensku sjávarútvegsfyr-
irtækin hefðu kosið að fjárfesta
í áfram vinnslu eða fullvinnslu
nær mörk uðunum. Hann nefndi
Samherja, Vísi og Þorbjörn sem ættu
í vinnslum í Bretlandi, Þýskalandi,
Hollandi, Frakklandi, Póllandi,
Grikklandi og víðar. Áður voru
fisksölufyrirtækin Sölumiðstöð
hraðfrystihúsanna og Íslenskar
sjávarafurðir með stórar vinnslur í
Bandaríkjunum og Bretlandi.
Markaðsstarf kostnaðarsamt
Að loknu erindi Jónasar var boðið
upp á umræður. Sigurgeir Brynjar
Kristgeirsson, framkvæmdastjóri
Vinnslustöðvarinnar í Vestmanna-
eyjum, sagði að Íslendingar væru
góðir í veiðum og vinnslu og prýði-
legir í tækni.
„Hins vegar áttum við okkur ekki
á því hvað sala og markaðsstarfsemi
skiptir miklu máli. Hún er mjög
kostnaðarsöm og talsverðar líkur á
því að hlutirnir gangi ekki eins og
ætlast er til. Það tekur ábyggilega
10-20 ár að komast í gegnum þann
þekkingarferil, en þar eru örugglega
verðmæti sem hægt er að sækja,“
sagði Sigurgeir Brynjar.
Ríkisstyrktar fiskvinnslur
Pétur Hafsteinn Pálsson, fram-
kvæmda stjóri Vísis í Grindavík,
sagði að örugglega fælust mikil
tækifæri í því að þræða einhvers
konar millileið í þessu efni.
„Varðandi aukinn útflutning á
óunnum fiski frá Íslandi er rétt að
hafa í huga að þær fiskvinnslur sem
við erum að keppa við erlendis og
njóta ríkisstyrja eru að einhverj-
um hluta að borga fyrir heilan fisk
sama verð og við fáum fyrir unnu
afurðina. Þetta er að stórum hluta
skýringin á því hvers vegna við
erum ekki komin lengra í átt til
fullvinnslu. Víglínan í því að vinna
fisk á Íslandi er komin að þorski
og ýsu og ef við gerum ekki eitt-
hvað munum við væntanlega tapa
því stríði eins og við erum nú þegar
búnir að tapa baráttunni í vinnslu á
ufsa og öðrum tegundum,“ sagði
Pétur.
Niðurgreidd fjárfesting
Sigurgeir Brynjar bætti því við
að ekki væri nóg með að launa-
kostnaður á Íslandi væri hærri en
erlendis heldur þyrfti líka að hafa í
huga að fjárfestingar erlendis væru
niðurgreiddar.
„Ef fjárfestingarkostnaðurinn er
enginn og launakostnaðurinn minni
erlendis en hér heima eigum við
enga möguleika í samkeppninni.
Þar að auki eru íslensku fyrirtækin
sérstaklega skattlögð meðan þau
erlendu njóta styrkja. Það er megin-
munurinn.“
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Állinn er næturdýr og hels ta
fæða hans alls konar ormar,
skeljar, krabbaflær, skordýra­
lirfur og hornsíli. Einnig
kemur fyrir að fullorðnir álar
éti álaseiði.
Álar hafa næmt lyktarskyn,
enda er lyktarskynfæri þeirra
um fimmfalt stærra en í öðrum
vatnafiskum og nota þeir það til
að finna bráð sína.
Helstu óvinir álsins eru fuglar
og ránfiskar enda eru litlir álar
auðveld bráð og einnig hefur
fundist mikið af sníkjudýrum á
álum í Evrópu sem geta reynst
þeim skeinuhætt. Þau hættuleg-
ustu sem borist hafa til Evrópu
frá Asíu eru þó óþekkt hér og
hjálpar þar til bann við innflutn-
ingi á lifandi álum hingað.
Fjöldi þeirra ála sem kemst
á leiðarenda frá Þanghafinu
og til uppeldisstöðvanna hefur
minnkað stórlega, allt að 90%
að sumra mati, frá því á áttunda
áratug síðustu aldar. Horft aftur
um fleiri áratugi er jafnvel
talið að glerálagöngurnar séu
nú aðeins nálægt 1% af því
sem þær fyrrum voru. Hluta
þessarar minnkunar má rekja
til náttúrulegra sveiflna en hluti
hennar er af manna völdum.
Ofveiði er hluti skýringarinnar en
einnig varna umbylting á landi og
vatnsaflsvirkjanir því að állinn
getur ekki gengið í árnar eins og
honum er eðlilegt. Fækkunin er
svo mikil að tegundin er talin í
útrýmingarhættu.
Álar hafa verið lítið nýttir
hér á landi nema þá helst á
Suðausturlandi, í Meðallandi,
Suðursveit, Nesjum og í Lóni.
Þekkist víða um land að menn
hafi verið hræddir við ála og álitið
þá skaðræðisskepnur og jafnvel
eitraða. Nokkur sannleikur kann
að leynast í þessari trú þar sem í
slímhúð álsins er eitur sem getur
reynst varasamt komist það í opið
sár. Eitrið brotnar niður og verður
skaðlaust þegar állinn er reyktur
eða soðinn. Ef áll var á annað
borð nýttur var hans annaðhvort
neytt nýs eða reyktur.
Í bók Páls Þorsteinssonar,
Atvinnuhættir Austur-Skaftfell-
inga, er fjallað um ál og tilraun
til útflutnings á áli árið 1960.
Þar segir að áll finnist á ýmsum
stöðum í sýslunni og að hans verði
helst vart í lónum en mest í Lóni.
Árið 1958 sendi Stefán Jónsson í
Hlíð veiðimálastjóra greinargerð
um álaveiðar í Lóni. Í skýrslunni
segir að fram til 1930 hafi verið
stunduð fyrirdráttarveiði í Lóni
til að ná í silung og kola en áll
hafi slæðst með og þótt búbót.
Állinn var stundum notaður til
matar nýr eða reyktur en roðið
verkað sem þvengjaskinn í skó
og þótti sterkt og mjúkt. Eftir að
farið var að veiða silung í lagnet
hvarf állinn að mestu af matborði
Lónsmanna.
Páll segir að árið 1960
hafi verið gerðar tilraunir
til að nýta íslenska álinn til
útflutnings. Tilraunirnar hófust
hjá fyrirtækinu Lofti Jónssyni
hf. en Samband íslenskra
samvinnufélaga hóf einnig
álaveiðar í tilraunaskyni um
svipað leyti. Sambandið gerði
samning við hollenskt fyrirtæki
um að það veitti ráðgjöf um
álavinnslu og fengi í staðinn
forgang til kaupa á aflanum. Áll
var veiddur í gildrur og fluttur
lifandi í skipum til Hollands en
tilraunirnar báru minni árangur
en ætlað var og þeim hætt eftir
fáein ár. Sagt er að Hinrik
fyrsti Englandskonungur hafi
étið yfir sig af ál og drepist
og Ágústus Rómarkeisari er
sagður hafa átt tjörn fulla af
álum sér til ánægju. /VH
STEKKUR NYTJAR HAFSINS
Álalogia III
Jónas R. Viðarsson.
Hráefnis- eða fullvinnsluland?
Bolfiskvinnsla í Vinnslustöðinni í Vestmannaeyjum. Mynd / Hreinn Magnússon/VSV
Ferskum fiski pakkað til útflutnings. Mynd / Hreinn Magnússon/VSV
Útflutningur á ferskum heilum fiski*
2015 2020
Þorskur 4.369 16.217
Ýsa 3.428 7.135
Ufsi 285 7.984
*Tonn