Bændablaðið - 11.03.2021, Blaðsíða 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 11. mars 202138
Þótt nútíma búskapur byggist
öðru fremur á vélum og tækni
hefur svo ekki verið mjög lengi
sé mælt á hinn stóra kvarða
tímans. Í upphafi síðustu aldar
var það enn handaflið með ein-
földum hjálpartækjum sem
mestu réði um afköst manna.
Þegar fyrri heimsstyrjöldinni
lauk var ekki bjart um að litast
hérlendis: Frosta-, pestar- og
snjóavetur að baki, peningaleysi
og verðfall á landbúnaðarafurð-
um. Kappsamir menn bitu þó
í skjaldarrendur, réðust m.a. í
togarakaup og blésu til sóknar í
búnaðarmálum. Haldin var mikil
landbúnaðarsýning í Reykjavík –
Búsáhaldasýningin 1921. Þegar
frá leið sást að hún hafði markað
skýr skil í tækniþróun íslensks
landbúnaðar; greitt fyrir komu
nýrra tíma í sveitir.
Á Búnaðarþingi 1919 kom
fyrst til orða að efna til búsáhalda­
sýningar. Stjórn Búnaðarfélags
Íslands ákvað síðan að halda hana
vorið 1921. Nýir og ferskir menn
voru sestir þar að stjórnarborði,
m.a. Sigurður Sigurðsson, forseti
félagsins, nýkominn frá skóla­
stjórn á Hólum auk þess að hafa
rifið upp starfsemi Ræktunarfélags
Norðurlands. Samband var haft
við fjölda manna og fyrirtækja
er lagt gætu hugmyndinni lið og
Alþingi hét fjármagni til stuðnings.
Sigurður forseti, síðar titlaður bún­
aðarmálastjóri, fór um Norðurlönd
sumarið 1920 og talaði þá „við
marga, er höfðu hug á að senda
muni til sýningarinnar og benti á,
hvað myndi henta best hjer á landi.“
Eimskipafjelag Íslands hét ívilnun
flutningsgjalda. Að sjálfsögðu gekk
misjafnlega að fá svör: „Brugðust
margir vel við [erindinu], sjerstak­
lega erlendar verksmiðjur og versl­
anir; undirtektir voru öllu daufari
innan lands og margir óákveðn­
ir,“ segir í skýrslu um sýninguna.
Erlendis hafði þegar skapast hefð
fyrir landbúnaðarsýningum en þetta
var fyrsta sýning þeirrar gerðar hér­
lendis. Má vera að það hafi valdið
heimamönnum hiki.
Í Noregi hafði ungur Skag­
firðingur, Árni G. Eylands, dval­
ið um árabil. Veturinn 1920 réði
Búnaðarfélagið hann til sex mánaða
vinnu: . . . „vjer ætlumst til að þjer
lærið að fara með motorvjelar
(dráttarvjelar), sprengingu á grjóti
og skurðagerð, kynnið yður skurð­
gröfur og fleira, sem líklegt er að
komið geti að notum hjer á landi“
. . . og síðan skyldi hann „vinna
að undirbúningi verkfærasýningar­
innar“. Árni hófst þegar handa, tók
viku námskeið fyrir „motorplog­
førere“, það fyrst sem haldið var í
Noregi, og kynnti væntanlega sýn­
ingu víða; „Skeytum rigndi yfir mig
og jeg bar víða niður um þátttöku
í sýningunni í Reykjavík“, skrifaði
Árni í endurminningum sínum.
Við Kennaraskólann
og Gróðrarstöðina
Sýningarsvæði var undir búið
í og við Kennaraskólann og í
Gróðrarstöðinni þar sunnan við (nú
Einarsgarður við Laufásveg 79).
Undirbúnir voru ræktunarreitir,
sýningar­ og veitingatjöldum sleg­
ið, auk þess sem nálæg hús voru
nýtt. Þann 27. júní 1921 var allt
tilbúið svo Pétur Jónsson ráðherra
atvinnumála gat sett sýninguna að
viðstöddu hálfu þúsundi gesta. Í
hugum Búnaðarfélagsmanna var
tilgangur sýningarinnar „eiginlega
tvenns konar. Annað var það, að
hún átti að sýna menningarástand
vort í búnaðarlegu tilliti, sýna
hvernig það hefir verið og hvern­
ig það er nú. Hitt atriðið var að fá
safnað saman og reynt sem flest af
þeim búsáhöldum, sem líkindi væru
til að væru nothæf hjer á landi.“
Rúmlega 1.300 sýningargripir
og 5.000 gestir
Sýningargripirnir urðu ríflega
1.300, þar af um 30% innlendir.
Sýnendur voru alls 124, þar af 73
innlendir. Um 5.000 manns komu
á sýninguna vikuna sem hún stóð.
Þá voru landsmenn um 95 þúsund,
þar af um 18 þúsund í Reykjavík.
Sýningin var því vel sótt auk þess
sem rækilega var um hana fjallað
í blöðum. Sýningardagana voru
haldnir fræðslufundir og vinnu­
brögð kynnt, sýndar kvikmyndir
og gestum boðið að kynnast fyrir­
tækjum og stofnunum í borginni.
Til eru rækilegar skrár um það
sem sýnt var: Heimilistæki yngri
og eldri sem og tæki til heimilis­
iðnaðar, mjólkurvinnsluáhöld og
„gott sýnishorn þess, hvað hægt er
að vinna úr íslenskri ull með þekk­
ing og dugnaði.“ Tilbúinn áburður
var kynntur, sömuleiðis framandi
trjátegundir og grjótsprengiefni.
Hins vegar var búfé ekki sýnt:
„Landssýning á búpeningi væri
óframkvæmanleg í járnbrautarlausu
landi, ef að verulegu gagni ætti að
koma“, var haft eftir ráðherranum.
Nýju verkfærin vöktu
mesta athygli
Mesta athygli virðast hin nýju verk­
færi til ræktunar og heyskapar hafa
vakið. Það var sérstaða þessarar sýn­
ingar að strax henni lokinni „tóku
menn til óspilltra málanna með að
athuga og rannsaka sýningarmun­
ina, svo dæmt yrði um, hvað hjer
myndi best henta.“ Til yfirumsjónar
þess var fenginn Anton Christensen,
kennari við danska landbúnað­
arháskólann, sem hafði með sér
aðstoðarmann. Með þeim starfaði
dómnefnd íslenskra búfræðinga.
Margir flokkar verkfæra komu
til athugunar, s. s. handverkfæri,
plógar, herfi, sláttuvélar og flutn­
ingatæki. Ekki aðeins voru umsagnir
gefnar um verkfærin heldur voru
líka gerðar samanburðarmælingar,
svo sem á dráttarþunga hestaverk­
færanna. Svo yfirgripsmiklar próf­
anir á búverkfærum höfðu ekki verið
gerðar hérlendis áður en þær voru
þá orðnar alsiða í nágrannalöndum.

Prófuðu 10 hestaplóga
í Kringlumýrinni
Tíu hestaplógar voru reyndir í
Kringlumýri og reyndist norski
plógurinn Odd best. Þar voru einnig
reyndar átta gerðir herfa. Suður á
Vífilsstaðatúni voru reyndar sex
gerðir hestasláttuvéla og þar mat
prófunarnefndin þessa þætti: „1.
Sláttugæði. 2. Ljettleiki í drætti. 3.
Lyfting á greiðu (hve hátt má lyfta).
4. Hvernig vjelin er í stjórn yfir
höfuð. 5. Traustleiki. 6. Jafnvægi.
7. Hagkvæmni í gerð vjelarinnar
í heild sinni.“ Hvað lengsta strá­
ið dró tegundin Lanz Wery sem
Hugo Hartig í Svíþjóð hafði sýnt.
Flutningatæki, þ.e. kerrur, vagna og
sleða, rannsökuðu þeir Christensen
og nefndarmenn sömuleiðis. Fyrir
öllum þessum athugunum, sem eru
raunar afar athyglisverðar, var ræki­
leg grein gerð í Búnaðarriti 1921,
bls. 315­357.
Sýningin var merkilegt framtak
Vert er að undirstrika hve mikilvæg­
ur vettvangur sýningin varð til kynn­
ingar á ýmsum innlendum verk­
færum, frumhugmyndum og eftir­
gerðum svo sem: skurðpáli Eggerts
Briem, sópljá Sigurðar á Hellulandi,
dengingarvél Kristins í Leirhöfn,
taðvél Steindórs á Akureyri,
forarausu Ágústs í Birtingaholti,
heyskúffu Hauks í Garðshorni og
heysleða Jóns í Deildartungu. Af
mörgu var að taka.
Ótalin er þó enn nýjungin stóra
sem sýningin boðaði: Koma trakt­
oranna – aflvéla til ræktunar. Tveir
hjólatraktorar voru sýndir: Austin
og Fordson, forverar þeirra drátt­
arvéla sem áttu eftir að bylta rækt­
unarstörfum og heyskap hérlendis.
Báðir þessir traktorar eru enn til, í
Landbúnaðarsafninu á Hvanneyri.
Þeir fagna því einnig aldar afmæli
í ár. Helsta bomba sýningarinn­
ar er vera skyldi, þúfnabaninn frá
Heinrich Lanz, náði hins vegar
ekki til landsins í tæka tíð. Hann
kom seinna um sumarið svo sýn­
ingargestir urðu að láta sér nægja
kvikmynd af honum við vinnu.
Sigurður Búnaðarfélagsforseti
hafði þó lagt mikið á sig til þess að
ná þúfnabananum til landsins fyrir
sýninguna.
Meðal mikilvægra eftiráhrifa
Búsáhaldasýningarinnar má nefna
sáttmála Búnaðarfélags Íslands og
Sambands íslenskra samvinnufélaga
sem gerður var samsumars um að
áðurnefndur Árni G. Eylands yrði
ráðinn hjá báðum þeim til þess „að
standa fyrir verkfæradeild þeirri er
S.Í.S. kemur upp, en vera jafnframt
leiðbeinari Búnaðarfjelags Íslands
í þeim efnum.“ Nokkur dráttur
varð að vísu á framkvæmdinni en
fljótlega varð Árni þó lykilmaður
beggja aðila um innflutning búvéla
og ráðgjöf til bænda um val á þeim
og notkun. Þau mál hafði hann nær
öll í sínum höndum næstu tvo ára­
tugina.
Sú mikla kynning sem sýningin
var á nýjum verkfærum og verkhátt­
um, sem og umræður og aðgerðir í
kjölfar hennar, þar með talið setning
jarðræktarlaganna árið 1923, ýtti af
stað stórfelldum breytingum í jarð­
rækt og heyskap. Búsáhaldasýningin
1921 markaði skil í þróun íslensks
landbúnaðar á tuttugustu öld. – Hún
boðaði komu nýrra tíma.
Bjarni Guðmundsson
MENNING&SAGA
Frá Búsáhaldasýningunni 1921. Hluti sýningargripanna sunnan við Kennaraskólann. Mynd / Minjasafnið á Akureyri
Austin-traktorinn á akstri um sýningarsvæðið. Mynd / Minjasafnið á Akureyri
Sigurður Sigurðsson (1871-1940), forseti Búnaðarfélags Íslands og helsti
hvatamaður að Búsáhaldasýningunni 1921. Mynd / Ævisaga SS
Hestaverkfærin vöktu mikla athygli á sýningunni. Að sýningu lokinni voru þau
prófuð og metin með skipulegum hætti, m.a. þessi McCormick-snúningsvél:
„Vjelin rann mjög vel, er auðveld í meðferð, og virðist sæmilega traust. Má
hiklaust telja hana vel nothæfa á tún og harðlendi, þar sem vel er sljett“,
sagði í áliti dómnefndar.