Bændablaðið - 11.03.2021, Blaðsíða 24

Bændablaðið | Fimmtudagur 11. mars 202124
LÍF&STARF
Verslanir í litlum byggðalögum
á Íslandi eru til umfjöllunar í
nýrri rannsóknaskýrslu Emils B.
Karlssonar, en rann sóknin styrkt
var af Byggðarannsóknasjóði.
Í skýrslunni er lýst vanda þessara
verslana, sem meðal annars felst í
óhagstæðum innkaupum, háum
flutningskostnaði og áhættu þeirra
einstaklinga sem reka þessar versl-
anir. Einnig eru lagðar fram tillögur
að skilvirkum aðgerðum sem ætlað
er að styðja þessar verslanir til lengri
tíma litið.
Dreifbýlisverslanir um allt land
gegna veigamiklu hlutverki í að
viðhalda byggð á fámennum svæð-
um, bæði með því að íbúar geti
keypt nauðsynjar og ekki síður sem
samfélagsmiðstöðvar. Um leið eiga
þessar verslanir erfitt með að lifa af
vegna fárra viðskiptavina og erfiðra
ytri skilyrða.
Mest óánægja með verð og
þjónustu á sunnanverðum
Vestfjörðum
Í könnun sem dr. Vífill Karlsson
gerði árið 2018 kom í ljós að
óánægja íbúa með verð og vöru-
framboð eykst almennt eftir því sem
búsetan er fjær höfuðborgarsvæð-
inu eða öðrum þéttbýliskjörnum
þar sem lágvöruverðsverslanir eru.
Á meðan íbúar á sunnanverðum
Vestfjörðum eru hvað óánægðastir
með vöruverð eru íbúar þeirra staða
sem hafa lágvöruverðsverslanir, eins
og á Akranesi og í Borgarnesi, hvað
ánægðastir með vöruverð. Mögulega
gæti þessi afstaða breyst eitthvað ef
könnun yrði gerð næsta haust þegar
áhrifa af opnun Dýrafjarðarganga
fer að gæta meira en orðið er.
Talsvert er nefnilega orðið um að
íbúar á sunnanverðum Vestfjörðum
nýti sér opnun ganganna og vetr-
aropnun milli norðan- og sunnan-
verða Vestfjarða til að gera innkaup
í Bónusversluninni á Ísafirði og í
Nettó.
Reynt að finna leiðir til úrbóta
Tilgangur rannsóknarinnar var að
finna leiðir til að eigendur þessara
verslana geti snúið vörn í sókn,
bæði með skilvirkum stuðningsað-
gerðum stjórnvalda og með því að
skjóta fleiri stoðum undir rekstur-
inn. Höfundur skýrslunnar er Emil
B. Karlsson, fyrrum forstöðumaður
Rannsóknaseturs verslunarinnar.
Þegar rennt er í gegnum skýrsl-
una blasir við frekra döpur mynd af
þróun verslunar í dreifðari byggð-
um landsins. Þó má sjá vonarglætu
á nokkrum stöðum þar sem verið er
að endurreisa verslanir eða hugur
í fólki að fara þá leið. Skoðuð var
staða hjá 22 verslunum um land allt
og greining gerð á reynslu þeirra.
Í skýrslunni kemur fram að vandi
þeirra er margháttaður.
Óhagkvæm innkaup
Vandi við innkaup lítilla verslana
á landsbyggðinni felst í því að þær
geta ekki nýtt sér stærðarhagkvæmi
og afsláttarkjör eins og verslunar-
keðjurnar. Þessar verslanir kaupa
oft vörur sem hafa þegar farið í
gegnum fleiri stig virðiskeðjunnar.
Þá er álagning eftir, sem þarf að vera
hærri en í stórum verslunum til að
standa undir rekstrarkostnaði, auk
áhrifa flutningskostnaðar.
Samkeppni við
lágvöruverðsverslanir
Stærstu verslunarkeðjurnar vilja
ekki reka of litlar einingar með
tapi. Íbúar á landsbyggðinni versla
í lágvöruverðsverslunum þó ferðast
þurfi tugi kílómetra.
Reksturinn hefur í för með sér
áhættufórn eigenda verslana
Reksturinn er oft nánast sjálfboða-
vinna áhugasamra heimamanna og
velunnara á meðan aðrir íbúar hafa
fastar tekjur.
Vítahringur verslunarinnar
Reksturinn stendur ekki undir sér
vegna fámennis og fámennið eykst
ef ekki er til verslun á staðnum.
Þá segir í skýrslunni að margar
þeirra dreifbýlisverslana sem hér
er fjallað um hafi orðið gjaldþrota
og skipt oft um eigendur og rekstr-
araðila. Reglulega birtast fréttir af
því að eina búðin í byggðalaginu
hafi verið lögð niður, eða reist við
fyrir tilstuðlan sveitarfélagsins eða
samtakamáttar íbúa. Ýmissa leiða
hefur verið leitað í því sambandi,
meðal annars stofnun hlutafélaga
með aðkomu heimamanna og utan-
aðkomandi velunnara, sem hafa lagt
búðinni til rekstrarfé til einhvers
tíma. Þetta sýnir samstöðu fólks um
að gefa litlum byggðum tækifæri til
að lifa af.
Lausnin felst ekki í tímabundnum
björgunaraðgerðum
Hluti af stuðningsaðgerðum stjórn-
valda til svæða sem skilgreindar
hafa verið „Brothættar byggðir“
felast meðal annars í að styðja
við rekstur verslunar á staðnum.
Vandinn er sá að stuðningur við
„Brothættar byggðir“ er tímabund-
inn og óljóst hvað tekur við eftir
að fjárhagsaðstoð lýkur ef grund-
völlurinn hefur ekki verið tryggður
að einhverju leyti. Lausnin felst
ekki í tímabundnum björgunarað-
gerðum til að mæta rekstrartapi,
heldur þarf að leita leiða til að auka
fyrirsjáanleika rekstrarins og sem
mestrar sjálfbærni. Afar mikilvægt
er að skjóta fleiri stoðum undir
reksturinn með viðbótarþjónustu,
hvort sem er á sviði ferðaþjónustu,
samstarfs við sveitarfélag um inn-
kaup, veitingaþjónustu, annast
póstþjónustu, bensínafgreiðslu
o.s.frv.
Í Byggðaáætlun 2018–2024 er
í tveimur liðum, í aðgerðaáætl-
un, fjallað um stuðningsaðgerðir
til handa verslunum í strjálbýli.
Annars vegar í lið A.08. Jöfnun
flutningskostnaðar vegna verslunar
og hins vegar í lið A.09. Verslun í
strjálbýli.
Tillögur til úrbóta
Í niðurstöðum skýrslunnar tekur
höfundur saman fjölmargar til-
lögur til úrbóta. Ein tillagan er að
verslanir á landsbyggðinni reyni
að koma á samstarfi við stærri
verslanir í því augnamiði að lækka
vöruverð. Staðan sé sú að versl-
anir, sem starfræktar eru í minnstu
byggðalögunum, eiga í mjög ójafnri
samkeppni við stóru verslunar-
keðjurnar á dagvörumarkaði hvað
varðar innkaupaverð. Þetta leiðir
til ójafnra skilyrða fyrir íbúa eftir
því hvar þeir búa og hvetur íbúa til
að gera innkaup utan heimabyggðar
þó óskir þeirra standi til þess að
viðhalda verslun í heimabyggð.
Skýrsluhöfundur segir að ástæða
sé til að koma á samtali um nánara
samstarf við stóru verslunarkeðjurn-
ar með það fyrir augum að heima-
menn í litlum byggðum reki sínar
verslanir en hafi aðgang að inn-
kaupum á sama eða svipuðu verði
og lágvöruverðsverslanirnar.
„Þannig er ábyrgð á rekstri
verslunarinnar í höndum eiganda
verslunar í heimabyggð og verslun-
arkeðjan nýtur góðs af aukinni sölu.
Þetta fyrirkomulag hefur um langt
skeið verið viðhaft í nágrannalönd-
um okkar og gefist vel. Í Noregi og
Svíþjóð eru þessar verslanir reknar
sem eins konar sérleyfisverslanir
undir merkjum viðkomandi versl-
unarkeðju. Eigendur greiða veltu-
bundna þóknun og fá í staðinn ýmsa
tæknilega og faglega þjónustu.“
/HKr.
Rannsóknaskýrslan Verslun í heimabyggð:
Reynt að finna leiðir til að smáverslanir
á landsbyggðinni geti snúið vörn í sókn
Thomas kaupmaður í Verzlunarfjelagi Árneshrepps.
Mynd / Úr skýrslu Verslun í heimabyggð
• Íbúar í byggðalögum í mestri fjarlægð frá lágvöruverðsverslunum
eru óánægðir með vöruverð.
• Íbúar sunnanverðra Vestfjarða telja hátt verðlag eina helstu
ástæðu þess að landshlutinn sé ekki eins heppilegur til búsetu
og önnur landsvæði.
• Íbúar sunnanverðra Vestfjarða versla helst í lágvöruverðsverslun
í Reykjavík í 390 km fjarlægð.
• Ætla má að útgjöld heimila í litlum byggðalögum til matarinnkaupa
sé mun hærra en þeirra sem búa á höfuðborgarsvæðinu.
Mismunandi viðhorf eftir búsetu
Jóhann Magnússon í versluninni Albínu á Patreksfirði.
Mynd / Úr skýrslu Verslun í heimabyggð
Kjörbúðin Djúpavogi. Mynd / Úr skýrslu
Verslun í heimabyggð