Bændablaðið - 11.03.2021, Blaðsíða 29

Bændablaðið | Fimmtudagur 11. mars 2021 29
sínar sem tengjast Odda og miðöld-
um, en á þessu og næstu árum mun
Oddastefnan alfarið verða helguð
Oddarannsókninni, sem er þverfag-
leg rannsókn fræðimanna og skiptist
í tvo hluta.
Annar hlutinn er fornleifarann-
sókn og -uppgröftur í Odda, sem
stýrt er af Kristborgu Þórsdóttur
hjá Fornleifastofnun Íslands, en
hinn hlutinn er rannsókn á Odda
sem kirkju- og valdamiðstöð í
Rangárþingi, um nám Sæmundar
fróða o.fl. og þeim hluta er stýrt af
dr. Helga Þorlákssyni, en með honum
í teymi eru Ármann Jakobsson
og Sverrir Jakobsson ásamt Agli
Erlendssyni.“
Vekja úr mold hin
sögustóru fold
– Það eru háleit markið um fram-
tíðaruppbyggingu Odda, út á hvað
ganga þau markmið og hvað ætlið
þið að gera?
„Já, við viljum leggja okkur fram
um að láta draum sr. Matthíasar
Jochumssonar rætast, en hann var
prestur í Odda um aldamótin 1900
og orti kvæðið Á Gammabrekku.
Í því kvæði segir hann m.a.: „En
samt þú svafst of lengi / ó sögu-
stóra fold. /Ég vil, en vantar strengi
/ að vekja þig úr mold.“ Við viljum
sem sagt gera hvað við getum til
að „vekja úr mold hina sögustóru
fold“ og lítum svo á að það sé ekki
aðeins verðugt verkefni fyrir okkur
í Oddafélaginu, heldur í raun fyrir
landsmenn alla.
Framlag Oddaverja til íslenskrar
menningar er einfaldlega ómetan-
legt og það er okkar skylda að halda
nafni þeirra og verkum á lofti og
minnast þeirra með þakklæti. Því
hvað erum við Íslendingar annað en
sú menning sem hver kynslóð skilur
eftir og næstu kynslóðir byggja á?
Menning, í þess orðs víðustu merk-
ingu, er bæði sprottin af sjálfsmynd
okkar og mótar hana um leið. Ef
sjálfsmynd okkar er sterk og stendur
djúpum rótum í vitund okkar sem
einstaklinga þá vegnar okkur betur
í lífinu, hvar sem við erum stödd í
samfélaginu. Þjóðarsaga okkar er
merkileg og hún er í raun ótrúlegt
ævintýri. Að viðhalda þekkingu á
henni er eitt það dýrmætasta sem
við getum fært samtíma okkar og
kynslóðum framtíðarinnar. Horfum
bara á verk Snorra. Án þeirra hefði
t.d. Tolkien ekki haft neinn efni-
við í höndunum nema Bjólfskviðu.
Hringadróttinssaga hefði aldrei
verið skrifuð, og þar af leiðandi
aldrei Game of Thrones, ef út í það
er farið. Þetta er augljóst og nýlegt
dæmi sem ætti að opna augu allra
fyrir því hverslags verðmæti felast
í bókmenntaarfi okkar, menningar-
leg náttúruauðlind sem skapar arð
í beinhörðum peningum,“ segir
Friðrik.
Fjölbreytt menningar-
og fræðasetur
Friðrik segir að stóra verkefni
Oddafélagsins í framtíðinni, og
meginmarkmið þess frá upphafi,
er að reisa Sæmundarstofu, menn-
ingar- og fræðasetur í Odda og nýja
Oddakirkju fyrir 4-500 manns, sem
jafnframt yrði tónlistarhús.
„Sæmundarstofa þarf að vera
fjölbreytt menningar- og fræðasetur,
annars vegar fyrir íbúa Rangárþings,
með aðstöðu fyrir ýmiss konar við-
burði, t.d. sýningar, tónleikahald,
fundi, ráðstefnur, skemmtanir,
einkaviðburði og samkomur, fyrir-
lestra og námskeið.
Hins vegar þyrfti Sæmundarstofa
einnig að þjóna sem menningar- og
fræðasetur fyrir alla landsmenn og
erlenda gesti, með fastri sýningu um
Sæmund Sigfússon og sögu Odda og
veita gestum og gangandi almenna
þjónustu.
Nú hefur Suðurland eignast sína
eigin sinfóníuhljómsveit, sem mun
án efa vaxa og dafna á komandi
árum. Tónlistarfólk í Rangárþingi
hefur lengi skort verðugan vettvang
fyrir tónleikahald, og í því sambandi
hafa mörg úr þeirra hópi nefnt að ný
kirkja í Odda, sérhönnuð fyrir tón-
listarflutning, væri eftirsóknarverður
möguleiki fyrir söng- og tónlistar-
fólk héraðsins, um leið og að vera
aðlaðandi tónlistarhús fyrir innlent
og erlent tónlistarfólk og rúma vel
tónlistarviðburði af svipuðum toga
og haldnir eru árlega í Skálholti,
Reykholti og að Hólum.
Auðvitað mun gamla kirkjan
halda áfram að þjóna sínu hlut-
verki, t.d. fyrir smærri fjölskyldu-
athafnir eins og skírn eða brúð-
kaup. Við höfum horft til þeirrar
frábæru uppbyggingar sem átt
hefur sér stað í Reykholti, sem sr.
Geir Waage og Dagný Emilsdóttir
eiga stærstan heiður af, og það öfl-
uga og merkilega menningarstarf
sem Snorrastofa hefur afrekað
með Berg Þorgeirsson forstöðu-
mann í fararbroddi frábærra starfs-
manna. Við lítum til Snorrastofu og
Reykholtskirkju sem fyrirmyndar að
vissu leyti, en kringumstæður hér
og þarfir héraðsins munu auðvit-
að móta verkefnið, sem og niður-
stöður Oddarannsóknarinnar. Svo
ræðst staðsetningin kannski fyrst
og fremst af ákvörðun fornleifa-
fræðinganna, því ekki megum við
byggja ofan á fornleifar.“
Langtímaverkefni sem
þarf að vanda vel til og vinna
skref fyrir skref
– Eru þessar framkvæmdir, ný kirkja
og Sæmundarstofa, ekki dýr fram-
kvæmd og hvernig ætlið þið að fjár-
magna verkefnin?
„Það er auðvitað ekki hægt að
áætla kostnað við svona framkvæmd
fyrr en búið er að meta þörfina á
fermetrafjölda og gera grófa rýmis-
teikningu. Þetta er langtímaverkefni
sem þarf að vanda vel til og vinna
skref fyrir skref. Fyrst er að fá rým-
isteikningu og síðan tillögur að útliti.
Varðandi fjármögnun þá lítum
við auðvitað til þess hvernig aðrir
okkar sögufrægustu staða hafa verið
byggðir upp. Þar hefur ríkissjóður
auðvitað komið að málum og þjóð-
kirkjan þegar um kirkjustaði er að
ræða. En annars konar fjármögnun
kemur auðvitað líka til greina og allar
leiðir þarf að skoða.
Við finnum að það er mikill
stuðningur við uppbyggingu í Odda
bæði innan héraðs sem utan og því
spennandi og verðugt verkefni að
finna leiðirnar til fjármögnunar.
Hliðstæð menningarsöguleg upp-
byggingarverkefni hafa ávallt að
hluta til verið fjármögnuð með söfn-
unum og framlögum og það er ekki
eftir neinu að bíða að hefja slíkt.
Við vitum t.d. að fyrirtæki og
íbúar í héraði munu leggja þessu
verðuga verkefni lið, hver eftir
sínum mætti. Oddafélagið hefur nú
þegar opnað sérstakan söfnunar-
reikning fyrir verkefnið og mun
standa fyrir viðburðum til að safna í
Sæmundarsjóð sem við köllum svo,
m.a. höldum við styrktartónleika í
sumar á Oddahátíð, sem verða í Odda
laugardaginn 3. júlí. Við áttum okkur
á því að verkefnið mun taka tíma en
við erum byrjuð, það er fyrir öllu,“
segir Friðrik.
Við minnumst 900 ára ártíðar
Sæmundar fróða eftir 12 ár
– Hvaða tímaplan er í gangi, hvenær
munum við sjá nýja Oddakirkju rísa
og hvenær verður Sæmundarstofa
tekin formlega í notkun ef allt gengur
upp?
„Það eru 12 ár þar til við minn-
umst 900 ára ártíðar Sæmundar
fróða, sem lést þann 22. maí 1133.
Svo á þeim degi, árið 2033 væri við
hæfi að einhverjum áfanga hefði
verið náð í Odda sem vert væri að
fagna. Best væri að á þeim degi
mætti bjóða til stórra tónleika í nýrri
Oddakirkju að lokinni sálumessu
fyrir Sæmund; að fræðimenn sem
hefðu gist Sæmundarstofu gætu
haldið erindi í menningarsalnum
og boðið yrði upp á aðra viðburði
og góðar veitingar í tilefni dagsins.
Eigum við ekki að segja að það sé
draumurinn á þessari stundu.“
- Hversu brýnar og nauðsynlegar
eru þessar framkvæmdir að þínu
mati og ykkar hjá Oddafélaginu?
„Þær eru brýnar og nauðsynlegar
frá ýmsum sjónarhornum. Fyrir
það fyrsta þá er engin stór kirkja í
Rangárþingi sem kalla mætti hér-
aðskirkju, og sem rúmar t.d. stórar
athafnir eða jarðarfarir. Mjög margir
neyðast til að flytja útför ættingja
sinna á Selfoss. Þetta er aðeins eitt
dæmi um nauðsyn stórrar héraðs-
kirkju, sem er vel sett í miðju hér-
aðsins og getur rúmað allar helstu
athafnir, jafnt og hátíðir kirkjuársins
eins og páska- eða jólamessu.
Tónlistarfólk í héraði hefur engan
stóran vettvang fyrir æfingar eða
flutning, nema mögulega íþrótta-
húsin. Hvað Sæmundarstofu varðar
er brýnt að skapa þá menningarmiðju
í héraðinu sem lengi hefur skort, eins
konar samastað og athvarf íbúa og
þann stað sem býður upp á aðstöðu
fyrir samkomur af öllu tagi, ráðstefn-
ur, fundi og hvers kyns sýningarhald.
Nýliðnir Zoom og Teams-tímar
hafa kannski kennt okkur þá lexíu
að það jafnast ekkert á við að hitta
fólk í sama rými. Tæknin er góð og
nauðsynleg og hefur bjargað mörgu
á þessum erfiðu tímum sem vonandi
eru að baki. En það kemur ekkert
í staðinn fyrir mannlega nærveru,
samtöl og samfélag fólks undir sama
þaki.
Sú starfsemi sem Sæmundarstofu
er ætlað að inna af hendi er bæði
atvinnu- og verðmætaskapandi.
Sæmundarstofa gerir Odda að
áfangastað á Suðurlandi fyrir inn-
lenda sem erlenda ferðamenn og er
um leið samastaður og samkomu-
staður fyrir alla Rangæinga,“ segir
Friðrik.
Blásið til Oddahátíðar 3. júlí
– Það stendur mikið til í sumar í
Odda, 3. júlí. Hvað gerist þá ná-
kvæmlega?
„Já, það er rétt, þá ætlar Odda-
félagið að blása til Odda hátíðar,
bæði vegna þess að hátíðin féll
niður á síðasta ári og vegna 30
ára afmælis félagsins, 1. desem-
ber sl. Eins og hefðin býður þá
hefst hátíðin á messu í Oddakirkju
kl. 11, en annars mun þessi hátíð
verða rammi utan um styrktar-
tónleika fyrir Sæmundarstofu, en
Sinfóníuhljómsveit Suðurlands
mun koma þar fram í fyrsta skipti á
almennum tónleikum ásamt hetjun-
um okkar í Karlakór Rangæinga. Þar
verður frumflutt nýtt lag við kvæði
Matthíasar, „Á Gammabrekku“, en
nafn tónskáldsins er leyndarmál fram
að flutningi. Örstutt erindi verða flutt
og afar gómsætur miðaldamatur
verður í boði, svo eitthvað sé nefnt.
Dagskráin er enn þá í smíðum svo
enn gæti eitthvað óvænt bæst við,“
segir Friðrik og glottir við tönn.
Mikill manngerður hellir
kom í ljós við uppgröft 2018
- Fornleifauppgröftur í Odda, það er
merkilegur uppgröftur. Hvað er að
frétta af honum og framhaldi hans?
„Það var á öðrum degi í upphafi
uppgraftrar 2018 sem mikill mann-
gerður hellir kom í ljós. Hann hefur
nú verið aldursgreindur til fyrri
hluta 10. aldar og er þar með elsta
uppistandandi mannvirki á Íslandi
sem vitað er um með vissu. Það
hefur því væntanlega verið Þorgeir
Ásgrímsson, fyrsti ábúandi í Odda,
sem hefur látið grafa hellinn út, sjálf-
sagt vegna þess hagræðis að grafa í
sandsteinshólana bæði skepnuhús og
matbúr í stað þess að byggja útihús.
Rannsóknir hafa haldið áfram, að
vísu aðeins í stuttan tíma á síðasta ári,
en hefjast aftur af fullum krafti í vor.
Í fyrra var grafið frá stórum forskála
sem hefur verið reistur fyrir framan
hellinn, svo voru tekin jarðvegssýni
til að rannsaka mannvist ofl.
Samhliða uppgreftri verðum
við áfram með Fornleifaskóla unga
fólksins, en það er samstarfsverkefni
Oddafélagsins og grunnskólanna í
Rangárþingi, þar sem nemendur í
7. bekk koma í Fornleifaskólann í
Odda, læra sitt af hverju um forn-
leifarannsóknir og uppgröft og fá
svo verkefni til að vinna úr, skrifa
skýrslu o.s.frv. Þetta er mikilvægt
til þess að tengja nýja kynslóð við
sögu héraðsins með mjög beinum
hætti og um leið kynna þau fyrir
þessari spennandi starfsgrein sem
fornleifafræðin er.“
- Þú ert rithöfundur. Hefur þú
einhvern tíma til að skrifa þegar þú
ert orðinn allt í öllu í Odda sem ver-
kefnisstjóri?
„Ég hef nú svo sem ekki verið
á beinu brautinni sem rithöfundur
í gegnum tíðina og mjög oft þurft
að vera í öðrum verkefnum í lengri
eða skemmri tíma. En verkefni
Oddafélagsins eru annars eðlis því
þau eru mér engu minni hjartans
mál en mín eigin verk. Það má orða
það svo að ég sé með nokkur verk á
hægri suðu, skulum við segja. Sum
eru ritverk og önnur kvikmynda-
verk. Það er viðbúið að ég verði
á kafi í störfum fyrir Oddafélagið
megnið af þessu ári, enda tók ég
þetta að mér af hugsjón og ástríðu.
Svo getur verið að um hægist að
hausti í bili. Enda voru ritverk yfir-
leitt skrifuð á veturna á miðöldum
hér á landi og það er ágætt að halda
í þá hefð.“

Gott og vinsamlegt samfélag
– Hvernig líkar þér og þinni fjöl-
skyldu að búa í Rangárþingi?
„Það er ákaflega þægilegt að
búa hér að öllu leyti. Samfélagið er
gott og vinsamlegt og náttúrufeg-
urðin auðvitað engu lík. Það eru
nú komin fjórtán ár síðan ég flutti
hingað austur og hóf búskap með
Kristínu Þórðardóttur, konu minni, í
Lynghaga, en svo fluttum við inn á
Hvolsvöll með eldri drenginn okkar
og hér fæddist sá yngri. Það eru
mikil forréttindi að búa hér með ung
börn, þar sem stutt er í allt og hvers
kyns þjónusta innan seilingar,“ segir
Friðrik að endingu. /MHH
Hér er Kristborg Þórsdóttir, fornleifafræðingur hjá Fornleifastofnun Íslands, að rannsaka manngerða hellinn sem
fannst 2018 í Odda.
Friðrik segir að Oddi sé einfaldlega vagga íslenskrar menningar en Sæmund-
ur Sigfússon var fyrsti Norðurlandabúinn sem vitað er til að stundaði nám í
Frakklandi, og þegar hann kemur heim, um 1078, er hann einn lærðasti maður
landsins, ekki aðeins í klassískum menntum, kirkjustjórn og kirkjulögum,
heldur ekki síður í þjóðlegum fornum fræðum sem hann hafði numið sem
barn og unglingur.
Kristborg Þórsdóttir fornleifafræðingur og Þór Jakobsson, heiðursfélagi
Oddafélagsins og fyrrverandi formaður þess, með gestum á Oddastefnu 2018.