Bændablaðið - 11.03.2021, Blaðsíða 32

Bændablaðið | Fimmtudagur 11. mars 202132
Kröfur fjármálaráðherra í land á Vestfjörðum
-Almenningar skulu vera sem að fornu hafa verið og þjóðlendur nútímans
Eignarrétturinn er friðhelgur
segir í stjórnarskránni. Þar er
þessum grundvallarmannréttind-
um og drifkrafti velmegunar veitt
mikilvæg vernd. Engan má skylda
til að láta af hendi eign sína nema
almenningsþörf krefji. Þarf til
þess lagafyrirmæli og komi fullt
verð fyrir.
Land hefur verið mikilvægasta
eign manna frá örófi alda. Lög
um land eru jafngömul byggð í
landinu. Kröfur í land annarra eru
mjög íþyngjandi fyrir viðkomandi
og þær ber að gera af ábyrg og vel
ígrunduðu máli og vissu um að
almenningsþörf krefji. Svo er ekki
í tilfelli Vestfjarða.
Þjóðlendulög
Árið er 1998 samþykkti Alþingi lög
um þjóðlendur og ákvörðun marka
eignarlanda, þjóðlendna og afrétta
(þjóðlendulög). Hvaða almennings-
þörf lá að baki þeim? Í upphafi laga
er tilgangi þeirra oft lýst, svo er ekki
hér og segir það mikið.
Með lögunum varð til hugtak-
ið þjóðlenda sem er: „Landsvæði
utan eignarlanda þó að einstaklingar
eða lögaðilar kunni að eiga þar tak-
mörkuð eignarréttindi.“ Í frumvarpi
að lögunum er þjóðlenda sögð ná
til þeirra landsvæða sem nú eru
ýmist nefnd afréttur, almenningur,
óbyggðir eða hálendi utan eignar-
landa. Jöklar, sem ekki eru eignar-
land, falla undir flokk þjóðlendna.
Þjóðlendur koma í stað orðsins
almenningar, sem Íslendingar
þekkja vel og hefur verið notað frá
landnámi og þjóðveldisöld.
Í frumvarpinu segir að alla síð-
ustu öld og að vissu marki fyrr hafi
risið upp deilur um eignarrétt yfir
hálendissvæðum landsins eða þeim
landsvæðum sem hafa verið nefnd
afréttir og almenningar. Deilur um
land hafa verið uppi frá landnáms-
öld. Það mun ekki breytast. Til hvers
þá að setja lög sem hefja slíkar
deilur á landsvæði eftir landsvæði?
Þjóðlendulög eiga upphaf sitt í einni
setningu meirihluta hæstaréttar
í dómsmáli um afmarkað lands-
svæði á miðhálendi Íslands - ekki
á annesjum Vestfjarða og svæðum
sem ekki hafa verið nefnd afréttir
og almenningar.
Þjóðlendulög eiga rætur rekja
til tveggja hæstaréttardóma um
Landmannaafrétt. Seinni dómurinn
frá 1981 er í máli sem ríkið höfðaði
til viðurkenningar á eignarrétti þess
yfir Landmannaafrétti. Ríkið tapaði
málinu en til andmæla voru hreppar
á svæðinu og eigendur tveggja jarða,
sem gerðu kröfu um beinan eignar-
rétt. Rétturinn klofnaði en niður-
staða meirihluta hæstaréttar var að
kröfum beggja aðila var hafnað og
segir m.a: „Alþingi hefur ekki sett
lög um þetta efni, þó að það hefði
verið eðlileg leið til að fá ákvörðun
handhafa ríkisvalds um málefnið.“
Um eignarréttartilkall ríkisins sagði
að ekki hefði verið sýnt fram á að
ríkið hefði eignast landsvæðið við
stofnun allsherjarríkis og lög frá
þeim tíma styddu ekki þann skiln-
ing. Gögn um að eignarréttur ríkis-
ins hefði stofnast fyrir eignarhefð
væru ekki fullnægjandi. Þá ætti
eignarréttartilkall ríkisins sér ekki
stoð í skráðum réttarreglum og það
yrði ekki reist á almennum lagarök-
um og lagaviðhorfum. Síðan sagði
í dómi hæstaréttar: „Hins vegar
verður að telja, að handhafar ríkis-
valds, sem til þess eru bærir, geti í
skjóli valdheimilda sinna sett reglur
um meðferð og nýtingu landsvæðis
þess, sem hér er um að ræða,“ Tveir
dómarar skiluðu sératkvæði og vildu
staðfesta niðurstöðu héraðsdóms
um beinan eignarrétt ríkisins. Í
kjölfar dómsins hugaði fjármála-
ráðherra að því hvort og hvernig
standa ætti að lagasetningu um
eignarhald á almenningum og afrétt-
um. Niðurstaðan varð þjóðlendulög
nr. 58/1998 og óbyggðanefnd var
stofnuð til að kanna og skera úr um
hvaða land telst til þjóðlendna, hver
séu mörk þeirra og eignarlanda og
skera úr um eignarréttindi innan
þjóðlendna. Mál hjá nefndinni byrja
með kröfum ríkisins um þjóðlendur
á ákveðnu svæði.
Það er hulin ráðgáta hvernig
Alþingi gat í ljósi þessa hæstarétt-
ardóms komist að þeirri niðurstöðu
sem varð með þjóðlendulögum.
Lögin segja að íslenska ríkið sé
eigandi lands og hvers konar lands-
réttinda og hlunninda í þjóðlendum
sem ekki eru háð einkaeignarrétti. Í
dóminum segir að ríkið geti „skjóli
valdheimilda sinna sett reglur um
meðferð og nýtingu landsvæðis“
Landmannaafréttar.
Landnám Íslands 874-930

Ríkið byggir kröfugerðir sínar
m.a. á heimildum um landnám.
Samkvæmt Landnámabók var
Ísland numið á árunum 874-930, er
Alþingi og allsherjarríki var stofn-
að. Landnáma er elsta heimild um
landnám Íslands, talin upprunalega
frá 12. öld. Landnámsmenn og ættir
eru þar taldir upp. Ingólfur Arnarson
var sá fyrsti og í Landnámu segir:
„Ingólfur nam land milli Ölfusár og
Hvalfjarðar fyrir utan Brynjudalsá,
milli og Öxarár, og öll nes út.“ Þetta
er mikið landsvæði með fjalllendi.
Landnáma segir ekkert um að fjall-
lendi hafi verið undanskilið landnámi
Ingólfs frekar en í landnámi annarra
landnámsmanna. Þar segir: „Ingólfur
var frægastur allra landnámsmanna,
því að hann kom hér að óbyggðu
landi og byggði fyrstur landið; gerðu
það aðrir landnámsmenn eftir hans
dæmum.“ Í lokakafla Landnámu er
segir að landið hafi verið albyggt á
sex tigum vetra, svo eigi hefir síðan
orðið fjölbyggðra.
Orðið almenningur kemur tvisvar
fyrir í Landnámu. Geirmundur helj-
arskinn fór á Strandir og nam land
frá Rytagnúp vestan Horns austur til
Straumness. Þar gerði hann fjögur bú.
Eitt á almenningum hinum vestrum,
það varðveitti Björn þræll hans, er
sekur varð um sauðatöku eftir dag
Geirmundar; af hans sektarfé urðu
almenningar. Ekki er hægt að álykta
að einhver svæði Íslands eftir land-
nám hafi verið ónumið land þó til
hafi verið almenningar.
Grágás og Jónsbók
Í Grágás lagasafni þjóðveldisins
(930-1262) segir: „Þat er mælt at
almenningar ero a landi her. Þat er
almenning er fiorðungs menn eiga
allir saman.“ Íslandi var árið 965
skipt í fjórðunga fyrir fjórðungsþing
og -dóma. Með lögtöku Jónsbókar
1281 breytist ekki meginreglan
um almenninga, sbr. þessi orð í
Landsleigubálki: „Svá skulu al-
menningar vera sem at fornu hafa
verit, bæði hit efra ok hit ytra.“ Með
þessari lagareglu, sem er gild lög í
dag, má segja að forfeður okkar hafi
ákveðið hvar almenningar skyldu
vera og hvar ekki. Menn hefur greint
á um það hvar almenningar væru, svo
og hvernig eignarrétti að þeim væri
háttað. Segja má að almenningar séu
land sem ekki eru undir eignarrétti,
þó hægt sé að eiga þar takmörkuð
réttindi. Afréttir geta verið á almenn-
ingum enda þeir oft gott beitiland. Sé
almenningur eða þjóðlenda ákvörðuð
á landi sem ekki var almenningur
að fornu er skert eignarland sem
byggðist í upphafi á námi nema
landið sé ónumið. Kröfur ríkisins um
þjóðlendur gera einmitt það en þær
ganga mun lengra en almenningar
voru til forna. Ríkið byggir ekki á
því að þjóðlendur skuli vera þar sem
almenningar voru til forna eða reynir
að sanna að svo hafi verið.
Hugtakið afréttur er í Landbrigða-
þætti Grágásar og Landsleigubálki
Jónsbókar, en merking þess þar er
ekki ótvíræð. Í þjóðlendulögum er
afréttur landsvæði utan byggðar
sem að staðaldri hefur verið notað
til sumarbeitar fyrir búfé. Afréttur er
beitiland og er fé smalað af afrétti til
réttar, þar sem fé er dregið í dilka úr
almenningi þegar réttað er.
Eignaupptaka og landnám
ríkisins eftir árið 1998
Fjármálaráðherra f.h. ríkisins skil-
aði inn kröfulýsingu sinni um
þjóðlendumörk í Ísafjarðarsýslum
15. september sl. Er það svæðið
frá Langanesi í Arnarfirði að
Geirólfsnúpi á Ströndum en krafa
ríkisins nær yfir um helming lands
á svæðinu.
Með kröfugerð sinni hefur ríkið
farið í eignaupptöku eða landnám
sem nær langt út fyrir heimildir
elstu laga landsins um að almenn-
ingar skuli vera sem að fornu hafi
verið. Ef land sem enginn á er ekki
almenningur, getur það ekki verið
annað en ónumið land. Ekki þarf
að lesa kröfulýsingar ríkisins lengi
til að sjá þær ganga gegn friðhelgi
eignarréttarins á landi og byggja á
skrifstofufræðum úr Reykjavík sem
eiga sér ekki hliðstæðu. Þær byggja
á því að stjórnvöld og landeigendur
fyrri tíma, sem bjuggu í samfélagi
sem grundvallaði lífviðurværi sitt á
landi og eignarhald á því var grund-
völlur samfélagsstöðu hafi ekki í raun
ekki vitað hvað þau voru að gera
þegar kom að lýsingu landamerkja í
landamerkjabréfum. Þær hafi verið
ónákvæmar, réttar skilgreiningar hafi
skort sem standist ekki nútímakröfur
og feli í sér að stórir hlutar Íslands
séu ónumið land.
Deilt er um þjóðgarð á mið-
hálendinu en undanfarin ár hefur
mesta eignarupptaka Íslands sögunnar
á landi átt sér stað í krafti þjóðlendu-
laga án umræðu sem skiptir máli.
Íslenska ríkið er eigandi lands
og hvers konar landsréttinda og
hlunninda í þjóðlendum sem ekki
eru háð einkaeignarrétti. Með
þessari skilgreiningu o.fl. í þjóð-
lendulögum, hugtakið fjallsbrún,
flötum fjallstoppum, ágiskun um
gróður og nytjar, málsmeðferð
þjóðlendulaga og landakort frá
ameríska hernum að vopni hefur
ríkið gert kröfur í land sem skar-
ast við land landeigenda á stórum
svæðum Íslands. Sé fjallsbrún óljós
og ekki er hægt að draga þar beina
línu á milli landamerkja í fjalli
(punkta) er notast við hæðarlínur.
Upphafspunktur kröfulínu byggir
ætíð á því að landamerki sé lýst í
landamerkjabréfi. Án landamerk-
is hefur ríkið ekkert að byggja á.
Nánast sama málsgreinin er röksemd
fyrir öllum kröfulínum, sem er að;
við afmörkun þjóðlendukröfulínu sé
stuðst við afmörkun á aðliggjandi
jörðum samkvæmt landamerkja-
bréfum þeirra. Jafnframt sé miðað
við landfræðilega legu kröfusvæðis
og staðhætti en land innan þess sé að
mestu í ákveðinni hæð, gróðursnautt
og líklega lítt nytjað.
Sé fjallstoppur ekki flatur er ekki
gerð krafa. Að byggja eignarhald á
landi á legu þess, ágiskun um gróð-
urmagn og nytjar eru undarleg fræði.
Sama má segja um notkun landa-
merkjalýsinga í landamerkjabréfum
í kröfugerð ríkisins. Sé landamerkis
ekki getið í fjallshlíð í landamerkja-
bréfi gerir ríkið ekki kröfu í fjallið.
Dæmi er Blesfjall í landi Álftamýrar
sem er ríkisjörð, en þjóðlenda og
beinn eignarréttur á landi er tvennt
ólíkt. Ríkið gæti t.d. ekki selt þjóð-
lendu en hver veit. Í Veturlandafjalli
staðsetur landakort rétt landamerki á
röngum stað. Krafan byggir á röngu
landamerki. Í Tóarfjalli er kröfulína
dregin úr punkti í Dýrafirði yfir í
Arnarfjörð og langa leið fyrir ann-
nesið í punkt í Dýrafirði. Samkvæmt
ríkinu eiga Lokinhamrar, landmesta
jörðin að og á Tóarfjalli, ekki land
að fjallinu. Landamerki Lokinhamra
í Tóarfjalli er sett í Bæjarfjall í kröfu-
gerð.
Þegar Lokinhamarheiðin á milli
Lokinhamradals og Haukadals er
gengin er farið yfir mörk aðliggjandi
jarða, Lokinhamra og Haukadals.
Þessum landamerkjum er ekki lýst í
landamerkjabréfi. Það þýðir ekki að
jarðirnar séu ekki aðliggjandi. Sama
á við um mörk annarra jarða á milli
Arnarfjarðar og Dýrafjarðar.
Úrdrættir úr sóknarlýsingum
Vestfjarða sérstaklega og Jarðabóka
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns
frá 1702-1714 mynda stærsta hluta
kröfulýsingar ríkisins og er þar stund-
um minnst á almenninga. Ríkið vísar
til sóknarlýsingar í röksemdum 5 af
42 kröfulína. Þrisvar er vísað til þess
að landi sé lýst þar sem afréttarlandi.
Einungis einu sinni vísar ríkið til þess
að landi sé lýst sem almenningi í
sóknarlýsingu (Grænahlíð). Ríkið
reynir því nánast aldrei að sýna fram
á að almenningar hafi til forna verið á
kröfusvæðum líkt og Jónsbók kveður
á um.
Í sóknarlýsingu Sanda- og Hrauns-
sóknar í Dýrafirði segir: „Afréttarlönd
eða almenningar eru hér hvergi“. Þrátt
fyrir það á Haukadalur, sem er yst í
Sandasókn, land á þremur kröfusvæð-
um ríkisins. Sama við um allar sex
jarðir Hraunssóknar, sem eiga land
á þremur kröfusvæðum. Í sóknarlýs-
ingu Álftamýrarsóknar í Arnarfirði
segir að ekkert sé um afréttarlönd og
þeirra aldrei getið. Þrjár ystu jarðir
sóknarinnar eiga land á þremur kröf-
usvæðum, sem jafnframt liggja að
Sanda- og Hraunssókn.
Bændur og margir jarðeigendur
eru ekki efnafólk og það að verjast
kröfum ríkisins er kostnaðarsamt.
Ríkið greiðir lögmönnum sínum
málskostnað samkvæmt reikning-
um, en hvað með landeigendur?
Í þjóðlendulögum segir að kostn-
aður vegna starfa óbyggðanefndar
greiðist úr ríkissjóði og þar undir falli
nauðsynlegur kostnaður annarra en
ríkisins vegna hagsmunagæslu fyrir
nefndinni. Óbyggðanefnd úrskurðar
um málskostnað annarra en ríkisins
en hann nær oft ekki raunverulegum
málskostnaði. Nefndin hefur vakið
athygli á þessu við upphaf málsmeð-
ferðar vegna Ísafjarðarsýslna, að
alloft hafi munað nokkuð miklu á
annars vegar uppgefnum málskostn-
aði fyrirsvarsmanna og hins vegar
úrskurðuðum málskostnaði. Eru
þeir sem annast hagsmunagæslu
fyrir hönd annarra eru hvattir til
að gæta að þessu með umbjóðend-
um sínum. Vekur þetta spurningar
um jafnræði og hvort réttlátrar
málsmeðferð sé gætt, þegar annar
aðilinn hefur ótakmarkaða greiðslu-
getu en hinn takmarkaða eða mjög
litla og tekur fjárhagslega áhættu
gæti hann hagsmuna sinna. Getur
það leitt til þess að hagsmuna er
gætt ekki gegn ofríki ríkisvaldsins,
sem hefur eftir þörfum breytt lögum
þjóðlendukröfum í hag.
Svo skulu almenningar sem að
fornu hafa verið - ekki annars
staðar eða skv. lögum frá 1998
Þjóðlendulög frá 1998 ganga
gegn gildandi grundvallarákvæði
Jónsbókar frá 1282 um afmörkun
almenninga. Kröfur ríkisins byggja
ekki á því hvar almenningar voru
til forna, líkt og lög hafa kveðið á
um í nær 1100 ár eða frá upphafi
allsherjarríkis á Íslandi. Með þjóð-
lendulögum er lagður grunnur að
mestu eignaupptöku ríkisins á landi
sem um getur í Íslandssögunni.
Það brýtur gegn friðhelgi eignar-
réttar. Óskiljanlegt er að lands-
byggðarþingmenn hafi samþykkt
lögin á sínum tíma og þau ósköp
sem þeim hefur fylgt fyrir lands-
byggðina, bændur og landeigendur.
Krafan ætti að vera að skipuð verði
rannsóknarnefnd til að vinda ofan
af þessum ólögum. Það verði gert
vísan til laga sem gilt hafa í landinu
frá upphafi byggðar og kveða á um
að „Svá skulu almenningar vera sem
at fornu hafa verit“.
Eyjólfur Ármannsson
Höfundur er lögfræðing-
ur LL.M. og fyrrum smali
frá Hrafnabjörgum í
Lokinhamradal.
eyjolfur@yahoo.com
Eyjólfur Ármannsson.
SAMFÉLAGSRÝNI
Þjóðlendukröfur ríkisins á norðanverðum Vestfjörðum eru markaðar hér
með rauðum strikum.