Bændablaðið - 23.09.2021, Qupperneq 34

Bændablaðið | Fimmtudagur 23. september 202134
LÍF&STARF
Á næsta ári hefst sala á rauðblaða
birkiyrkinu Hekla í Finnlandi.
Mun það vera í fyrsta sinn sem
trjátegund kynbætt á Íslandi
er tekin til ræktunar erlendis.
Þorsteinn Tómasson, plöntuerfða-
fræðingur og fyrrverandi forstjóri
Rannsóknastofnunar landbúnað-
arins, hefur um langa tíð unnið að
erfðarannsóknum og kynbótum
í birki. Hann hefur ýmislegt til
málanna að leggja um mikilvægi
kynbóta á plöntum.
Síðsumars fékk tíðindakona
Bændablaðsins að sötra á kaffi í garði
Þorsteins og fræðast um birkikynbæt-
ur sem hann hefur stundað í hartnær
40 ár. Ástæðan var fregn sem henni
barst til eyrna af útflutningi á nýju
íslensku trjáyrki til Finnlands, sem
henni fannst nokkuð galin. Fregnin
reynist rétt en áður en Þorsteinn sagði
mér frá því áréttaði hann mikilvægi
plöntukynbóta og rannsókna, sem er
honum hugleikið.
„Það er full ástæða til að hrósa
Bændablaðinu fyrir tímabæra
umræðu um hvernig staðið skuli
að erfðarannsóknum og ræktun á
helstu nytjaplöntum sem við byggj-
um landbúnað okkar á, þar með talið
trjárækt. Í orðinu ræktun felast kyn-
bætur samanber hið þrautræktaða
séra Guðmundarkyn sem Bjartur í
Sumarhúsum hafði svo miklar mætur
á. Erfðarannsóknir og kynbætur í
búpeningi landsmanna skila stöð-
ugum og miklum árangri en hann
bliknar þó í samanburði við þær
hlutfallslegu hækkanir og framfarir
sem við getum náð í trjárækt ef við
einhendum okkur í þær. Í öðru lagi
er okkur brýn nauðsyn að efla þessa
starfsemi til að mæta þeim áskor-
unum sem felast í miklum og ögr-
andi breytingum sem eru að verða í
ræktunarskilyrðum vegna hraðfara
loftslagsbreytinga, samfara því að
efla landbúnað og skógrækt sem hluta
af hagvörnum landsins.“

Skógrækt er Íslendingum kær
Framan af starfsferli sínum sinnti
Þorsteinn aðallega grasakynbótum
og rannsóknum á byggi.
„Þegar ég kom til starfa á
Rannsóknastofnun landbúnaðarins
árið 1970 var kal mikið vandamál og
lítið úthald sáðgrasa í túnum bænda.
Þannig beindist athyglin mest að kyn-
bótum helstu grastegunda og frærækt
þeirra í upphafi en síðar efldist korn-
ræktin og nauðsynlegar kynbætur á
byggi. Árið 1985 urðu þau vatnaskil
á mínum starfsferli að ég gerðist
forstjóri RALA en áhuginn á faginu
svo og áhuginn á skógrækt urðu
snar þáttur í frístundastarfi mínu.
Skógræktaráhugi virðist reyndar vera
nánast innbyggður í Íslendinga þar
sem liðlega 80% þjóðarinnar styður
aukna skógrækt. Uppbygging ung-
mennafélaga í upphafi síðustu aldar
og aðkoma hreyfingarinnar að ræktun
lands og lýðs ásamt hvatningu stór-
skálda þjóðarinnar og leiðtoga eiga
sinn þátt í þeirri stöðu.“
Hann sá tækifæri í því að efla
erfðarannsóknir og kynbótastarf á
birki sem fyrirmynd gagnvart öðrum
tegundum.
„Margar ástæður liggja til þess.
Birkið er eina trjátegundin sem
myndar samfellt skóglendi á Íslandi.
Landið býður upp á margvíslega sér-
stöðu til ræktunar miðað við flest þau
svæði þar sem við sækjum erfðaefni
af öðrum trjátegundum svo sem
varðandi jarðvegsgerð, veðurfar og
nýtingu svo eitthvað sé nefnt. Birki er
einnig að finna á langflestum þessara
sömu svæða þannig að niðurstöður
rannsókna á því gætu orðið leið-
beinandi um þær tegundir. Að auki
má nefna að birki er mjög breytilegt
og kynslóðabil þess stutt og því þarf
ekki að bíða lengi eftir að sjá árangur
af kynbótastarfi. Hugmyndin var að
slíkt rannsókna- og þróunarstarf gæti
veitt leiðsögn um árangur sem mætti
ná í öðrum trjátegundum. Að lokum
má nefna vinsældir tegundarinnar
meðal Íslendinga,“ segir Þorsteinn.
Gróðurbótafélagið og
tilurð yrkisins Embla
„Bjarni Helgason jarðvegsfræðingur
var samstarfsmaður minn á RALA
en hann lauk doktorsprófi frá há-
skólanum í Aberdeen. Bjarni var
öflugur skógræktarmaður og efndi
til margra áhugaverðra tilrauna á
jörðinni Hagavík við Þingvallavatn.
Við ræddum oft sameiginleg áhuga-
mál í skógrækt og það leiddi síðar
til þess að stjórn Skógræktarfélags
Íslands sem Bjarni sat í óskaði
eftir því að ég héldi fyrirlestur um
erfðarannsóknir og kynbætur trjáa
á aðalfundi félagsins að Laugum í
Sælingsdal sumarið 1983. Ég valdi
að gera íslenska birkið að miðlægu
viðfangsefni í fyrirlestrinum.“
Fyrirlestrinum var vel tekið og
í framhaldi af honum bauð stjórn
Skógræktarfélags Reykjavíkur
Þorstein til fundar í Fossvogsstöð
að undirlagi Þórðar Þorbjarnarsonar
borgarverkfræðings.
„Þar var rætt með hvaða hætti
félagið gæti komið að útfærslu
þeirra hugmynda sem ég kynnti í
fyrirlestri mínum að Laugum, Þetta
varð upphafið að farsælu samstarfi
um ræktun kynbótatrjáa og afkvæma-
rannsóknir. Síðar tók félagið við
rekstri vefjaræktarstofu undir stjórn
Þuríðar Ingvadóttur en sú mikilvæga
starfsemi er því miður ekki lengur
rekin í landinu. Síðsumars árið 1985
gerist svo það að Óli Valur Hansson
garðyrkjuráðunautur lagði í mikinn
leiðangur til Alaska við fjórða mann
til að safna erfðaefni til skógræktar,
landgræðslu og garðyrkju á svæðum
sem ekki hafði verið safnað á áður.
Úrvinnsla úr því safni sem fjórmenn-
ingarnir komu með frá Alaska var
mikið verkefni sem að mestu var
unnið af stórum hópi sjálfboðaliða
frá ýmsum stofnunum, félagasam-
tökum og fyrirtækjum. Vilhjálmur
Lúðvíksson, sem á þeim tíma var
framkvæmdastjóri Rannsóknaráðs,
tók að sér að samræma starfið. Í
þessum fjöruga samstarfshópi sem
tók að nefna sig Gróðurbótafélagið
lagði ég fram verkáætlun um kyn-
bætur birkis.“
Afurð þess er yrkið Embla, fyrsta
og eina kynbætta íslenska trjáyrkið
sem búið er til úr alíslenskum efnivið.
Yrkin Embla og Kofoed
Verkefnið snerist um að kynbæta
birkið og ná fram hærra hlutfalli af
stæðilegri trjám en hægt er að gera
ráð fyrir með sáningu fræs sem
safnað er í íslenskri náttúru. Þegar
birkifræi er sáð er almenn reynsla sú
að breytileikinn er mikill, tré, kræklur
og runnar. Þessu vildu Þorsteinn og
félagar breyta.
Byrjað var á því hafa uppi
njósnir um falleg tré á Stór-
Reykjavíkursvæðinu, taka af þeim
greinar og græða þær á nýja rót.
Síðan voru trén gróðursett eftir
ákveðnu skipulagi þannig að allar
fræmæðurnar fengju sama frjógjafa.
Afkomendahóparnir nýttust síðan í
samanburðartilraunir sem lögðu
grunn að vali á bestu fræmæðrunum
sem mynda yrkið Embla. Í dag er
Embla mikið notuð, t.a.m. er velflest
birki sem notað er í almenningsrými
í Reykjavík af því yrki.
„Á þessum tímapunkti fannst mér
rétt að það yrði eign Skógræktarfélags
Íslands og Garðyrkjufélags Íslands
sem stutt höfðu verkefnið. Félögin
sömdu svo við Skógræktina um
frærækt og viðhaldskynbætur á yrk-
inu. Skógræktin lagði upphaflega til
aðstöðu til fræræktar á Tumastöðum.
En í dag hefur verkefninu verið hætt.
Það er því engin formleg frærækt á
Emblu í dag þrátt fyrir yfirburði yrk-
isins í samanburðartilraunum sem er
miður. Í dag er frærækt á Emblu ein-
göngu stunduð í takmörkuðum mæli í
gróðurhúsi í garðyrkjustöðinni Mörk.
Þar þróaði Þorsteinn nýtt yrki
Þorsteinn hefur í hartnær 40 ár stundað kynbætur á íslensku birki. Hér er hann við rauðblaða birki sem nýtist í víxlanir. Mynd / ghp
Ævintýralegar trjákynbætur Þorsteins Tómassonar:
Kynbætt rautt birkiyrki í útrás
Hér má sjá fjögur systkini, kynbótaplöntur. Móðirin er svonefnt hengibirki
sem er mun öflugra tré en ilmbjörkin og faðirinn er Hekla. Blendingsþróttur
er mikill, hæðin um 170 cm frá sáningu í mars síðastliðnum. Mynd / ghp
Grænt birkilauf verður gult í haustlitum, dumbrautt verður rautt. Mynd / ÞT
Guðrún Hulda Pálsdóttir
gudrunhulda@bondi.is