Bændablaðið - 02.12.2021, Blaðsíða 16

16 Bændablaðið | Fimmtudagur 2. desember 2021
Þorskurinn gaf 132 milljarðaEins og margir vita búa
jólasveinarnir á ótilgreindum
stað á hálendinu. Þeir eru tröll
og synir Grýlu og Leppalúði er
að öllum líkindum faðir þeirra,
en Grýla var ekki við eina fjölina
felld, því áður en hún kynntist
Lúða átti hún vingott við Bola
og Gust og átti með þeim fjölda
tröllabarna.
Í dag eru flestir sammála um
að jólasveinarnir séu þrettán og
heiti Stekkjastaur, Giljagaur,
Stúfur, Þvörusleikir, Pottasleikir,
Askasleikir,Hurðaskellir, Skyr-
gámur,Bjúgnakrækir,Glugga-
gægir, Gáttaþefur, Ketkrókur
og Kertasníkir.
Frá því að elstu menn muna
hafa jólasveinarnir komið til
byggða með hávaða og látum í
desember og horfið aftur til síns
heima að jólahátíðinni lokinni.
Samkvæmt heimildum
Bændablaðsins gæti orðið hlé á
þessu brölti jólasveinanna á þessu
ári og er ástæðan einföld. Grýla og
jólasveinarnir eru farin að eldast
og hræðast að sýkjast af Covid-19.
Þeirra á milli hefur því komið til
tals að vinna heima um þessi jól.
Vert er þó að rifja upp fyrir
þá sem eru búnir að gleyma því
eða hafa aldrei vitað það þá koma
jólasveinarnir hingað til byggða í
þessari röð.
Stekkjastaur 12.desember,
Giljagaur 13.desember,
Stúfur 14.desember,
Þvörusleikir 15.desember,
Pottaskefill 16.desember,
Askasleikir 17.desember,
Hurðaskellir 18.desember,
Skyrgámur 19.desember,
Bjúgnakrækir 20.desember,
Gluggagægir 21.desember,
Gátta þefur 22.desember,
Ket krókur á Þorláksmessu, 23.
desember og að lokum Kerta­
sníkir sem kemur þeirra síðastur
á aðfangadag, 24. desember.
Áður gengu jólasveinarnir
undir ýmsum nöfnum sem oft og
tíðum voru staðbundin, eins og
til dæmis í Fljótunum þar sem
nöfnin Pönnuskuggi, Guttormur,
Bandaleysir, Lampa-skuggi og
Klettaskora koma fyrir, og í
Mývatnssveit þekktust nöfn eins
og Flórsleikir og Móamangi. Á
Ströndum voru þeir þrettán eða
fjórtán og báru önnur nöfn en
annars staðar á landinu.
Útlit jólasveina er breytilegt í
gegnum aldirnar og í eina tíð var
sagt að þeir væru í mannsmynd
en klofnir upp í háls, með klær
fyrir fingrum, kringlótta fætur og
engar tær. Þeir voru sagðir illir
að eðlisfari og líkastir púkum og
lifa mest á blótsyrðum manna og
óvönduðum munnsöfnuði. Þeir
voru sagðir rógsamir og rángjarn-
ir, einkum á börn.
Í dag líkjast þeir fremur fífla-
legum og hallærislegum trúðum
eða búðarfíflum en ógnvekjandi
tröllum.
Upp úr miðri síðustu öld fara
jólasveinarnir að mildast og taka
á sig alþjóðlega mynd rauðhvíta
jólasveinsins. Þeir verða vinir
barnanna og færa þeim gjafir í
skóinn síðustu dagana fyrir jól og
eru ómissandi á jólaskemmtunum.
Íslensku jólasveinarnir halda
þó þeim sið að vera hávaðasam-
ir og hrekkjóttir og ekki er laust
við að börnin séu enn hrædd við
þá. Hræðsla barnanna er fullkom-
lega eðlileg. Fullorðið fólk hikar
ekki við að segja börnunum að
þessir ókunnugu ríflega miðaldra
offitusjúklingar, sem ganga um í
skrýtnum rauðum fötum, komi í
herbergið til þeirra á nóttinni og
taki óþekk börn og þau sem ekki
vilja fara snemma í rúmið. Einn
þeirra er meira að segja þekktur
gluggagægir. /VH
STEKKUR
Sjávarafurðir vega sem fyrr þungt
í vöruútflutningi landsmanna.
Þorskurinn ber höfuð og herðar
yfir aðrar fisktegundir. Miklar
sveiflur eru jafnan í útflutn-
ingi afurða uppsjávartegunda.
Bretland er stærsti kaupandi
íslenskra sjávarafurða. Laxinn er í
sókn og miklar vonir bundnar við
loðnu á næsta ári.
Á árinu 2020 voru fluttar út vörur
frá Íslandi fyrir 620,3 milljarða
króna, að því er fram kom í frétt á
vef Hagstofunnar fyrir nokkru. Þar
af skiluðu iðnaðarvörur 298,5 millj-
örðum, eða um 48% af heild. Ál og
álafurðir áttu stærstan hlut í útflutn-
ingi á iðnaðarvörum.
Verðmæti útfluttra sjávarafurða
var rétt tæpir 270 milljarðar, um
43,5% af heild. Er það tæplega 4%
hækkun í verðmætum talið frá árinu
2019. Landbúnaðarvörur námu um
35,3 milljörðum en þar var aðallega
um eldisfisk að ræða. Aðarar vörur
gáfu 16,5 milljarða.
Hér á eftir verður gluggað nánar
í útflutningstölur sjávarafurða í
talnaefni Hagstofunnar. Einnig
verður stuðst við Radarinn, fréttavef
Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi, en
þar er að finna hafsjó fróðleiks um
íslenskan sjávarútveg.
Þorskur með rétt um helming
Um 98% af íslenskum sjávar-
afurðum eru flutt út og seld á er-
lendum markaði. Hátt í 50 fisk-
tegundir og annað sjávarfang eru
tilgreind í talnagrunni Hagstofunnar
um útflutning en vægi þeirra er afar
misjafnt. Þær tíu tegundir sem skila
mestum verðmætum eru með um
89% af heildarverðmætum sjávar-
afurða. Sjá meðfylgjandi töflu.
Þorskur ber höfuð og herðar yfir
aðrar tegundir. Hann skilaði um 132
milljörðum króna í útflutningstekj-
ur á síðasta ári, sem eru um 49%
af útflutningsverðmætum sjáv-
arafurða. Það hlutfall hefur ekki
verið svo hátt síðan árið 1987, segir
Radarinn. Ýsan er í öðru sæti með
19,7 milljarða og makríll í því þriðja
með 18,2 milljarða.
Loðnan, sem lengst af hefur
skapað mikil verðmæti, nær ekki
inn á topp tíu listann 2020 vegna
loðnubrests. Aðeins var flutt út loðna
fyrir 2,7 milljarða króna. Í ár réttir
loðnan aðeins úr kútnum. Á fyrstu
9 mánuðum ársins 2021 var útflutn-
ingsverðmæti loðnuafurða komið í
tæplega 21 milljarð króna.
Á næsta ári stefnir í mjög góða
loðnuvertíð. Útflutningsverðmæti
loðnu gæti orðið 50 til 70 milljarð-
ar eða meir árið 2022 ef fram fer
sem horfir, samkvæmt greiningu
Íslandsbanka.
Frysting hefur vinninginn
Sjávarafurðir skiptast í nokkra af-
urðaflokka sem endurspegla gamlar
og nýjar aðferðir við geymslu mat-
væla, svo sem herðingu (þurrkun),
söltun, frystingu og kælingu.
Hraðfrystingin kom fram á síð-
ustu öld og hefur haft vinninginn
um langt skeið sem helsti afurða-
flokkurinn. Fluttar voru út frystar
afurðir fyrir um 120 milljarða árið
2020, sem er um 44% af heildinni.
Útflutningur á ferskum kældum
sjávarafurðum hefur verið í mikilli
sókn síðustu áratugi. Ferskar afurðir
eru reyndar að mestu bundnar við
fáeinar botnfisktegundir. Ferskur
fiskur, ísaður og óunninn fiskur
meðtalinn, nam um 81 milljarði,
eða um 30% af heildinni. Ferskar
afurðir eru jafnframt sú vinnsluað-
ferð sem skila einna mestri verð-
mætaaukningu.
Mjöl og lýsi eru sérstakur
afurðarflokkurinn og skipa þriðja
sætið með 12% af útflutningsverð-
mæti sjávarafurða. Gamlar vinnslu-
aðferðir eins og söltun og herðing
reka lestina. Söltun með 10% af
heildarverðmætum og hertar
afurðir með 4%. Annað ótil-
tekið er innan við 1%.
Misjafnt er eftir tegundum
hvaða framleiðsluaðferð er
valin. Stærstur hluti af þorskin-
um er unninn í ferskar afurðir.
Þær skiluðu um 41% af verð-
mætum þorskafurða, frysting
var með 35% en söltun 17,5%.
Grálúðan er hins vegar nær öll
flutt út fryst svo annað dæmi
sé tekið.
Bretar kaupa mest
Bretar kaupa mest allra þjóða
af fiskafurðum frá Íslandi.
Útflutningur þangað var um
48,6 milljarðar á síðasta ári
sem er um 18% af heildinni.
Frakkland kemur þar á
eftir með 36,4 milljarða og
Bandaríkin eru í þriðja sæti
með 23,3 milljarða. Sjá nánar
í meðfylgjandi töflu.
Franski markaðurinn hefur
verið í mikilli sókn síðustu
árin. Þangað hafa leitað í
vaxandi mæli ferskar afurðir,
einkum þorskafurðir. Meira er
flutt út af þorski til Frakklands
en Bretlands. Frakkar keyptu
þorsk fyrir 28,3 milljarða, þar
af ferskar afurðir fyrir 23,9
milljarða. Bretar keyptu þorsk
fyrir 22,5 milljarða, þar af voru
ferskar afurðir einungis 4,1
milljarður.
Sú var tíðin að Bandaríkin
voru einna mikilvægust fyrir
íslenskar sjávarafurðir. Aðrir
markaðir reyndust síðan hag-
stæðari og þá minnkaði salan þangað
verulega. Bandaríkjamarkaður hefur
svo verið vaxandi seinni árin, eink-
um hefur verið mikill vöxtur í sölu
á ferskum afurðum þangað.
Rótgrónir markaðir fyrir saltfisk
á Spáni og Portúgal eru sem fyrr afar
mikilvægir. Nígería er sömuleiðis
ofarlega á blaði en þangað fer megn-
ið af hertum fiski sem Íslendingar
framleiða.
Sveiflur í uppsjávarfiski
Sjávarafurðum er gjarnan skipt eftir
því hvort um afurðir sé að ræða sem
unnar eru úr botnfiski, flatfiski, upp-
sjávarfiski eða skelfiski.
Útflutningsverðmæti botn- og
flatfiskafurða nam tæplega 207
milljörðum króna á árinu 2020,
að því er fram kemur á Radarnum.
Útflutningsverðmæti uppsjávar-
afurða var rúmlega 46 milljarðar
króna. Hlutdeild uppsjávarafurða
í útflutningsverðmæti sjávarafurða
í heild var rétt rúm 17% á árinu
2020. Á þessari öld hefur hlutdeild
uppsjávarafurða mest farið í 30%
(árið 2013) en lægst í rúm 13% (árið
2004).
Verðmæti skelfiskafurða, það er
krabba og skeldýra, var rúmir 10
milljarðar króna á árinu og dróst
saman um tæp 21% á milli ára. Vægi
þeirra í útflutningsverðmæti
sjávarafurða alls var tæp 4%.
Fiskur á pari við álið
og iðnaðinn
Á Íslandi er fiskeldi, jafnt í sjó-
kvíum sem landeldi, flokkað
með landbúnaðarvörum í opin-
berum hagtölum eins og nefnt
var hér að framan en ekki með
með sjávarafurðum ólíkt því
sem gerist í Noregi til dæmis.
Fiskeldi hér á landi hefur
verið í örum vexti. Á árinu
2020 var eldisfiskur fluttur út
fyrir 29,3 milljarða króna sam-
kvæmt tölum Hagstofunnar,
þar af var lax 22,6 milljarðar.
Ljóst að laxinn náði því marki
að vera annar verðmætasti
fiskurinn í útflutningi á síð-
asta ári og kemur þá næst á
eftir þorskinum.
Á síðustu öld voru sjávar-
afurðir með yfirgnæfandi stöðu
sem verðmætasta útflutnings-
vara landsins. Í lok tíunda ára-
tugar þessarar aldar skákaði
álið og annar iðnvarningur
fiskinum og hefur æ síðan
skilað mestum verðmætum.
En ef eldisfisknum er bætt við
sjávarafurðir, sem eðlilegt væri
að gera, þá skila þau samanlagt
um 299,2 milljörðum króna,
eða 48% af heildarvöruút-
flutningi. Fiskurinn, jafnt
villtur sem alinn, og annað
sjávarfang er því í raun á pari
við iðnaðarvörur og álið þegar
kemur að útflutningstekjum á
árinu 2020.
NYTJAR HAFSINS
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Útflutningur sjávarafurða 2020
Röð Land Verðmæti/FOB
Í þúsundum kr.
1. Bretland 48.580
2. Frakkland 36.436
3. Bandaríkin 23.253
4. Spánn 19.889
5. Noregur 17.997
6. Þýskaland 14.985
7. Holland 14.334
8. Portúgal 11.899
9. Nígería 8.796
10. Kína 8.603
Tíu stærstu samtals: 204.772
Öll lönd samtals: 269.916
Heimild: Hagstofa Íslands
verðmæti eftir löndum
Röð Tegund Verðmæti/FOB
Í þúsundum kr.
1. Þorskur 131.877
2. Ýsa 19.735
3. Makríll 18.169
4. Síld 14.379
5. Karfi 12.922
6. Ufsi 11.184
7. Kolmunni 10.863
8. Rækja 9.010
9. Grálúða 7.282
10. Steinbítur 3.597
Tíu hæstu samtals: 239.018
Allar tegundir samtals: 269.917
Heimild: Hagstofa Íslands
í útflutningi 2020
Tíu verðmætustu fisktegundir
Netaveiðar. Mynd / Svava Lovísa Aðalsteinsdóttir.
Þorskur ber höfuð og herðar yfir aðrar tegundir. Hann skilaði um 132 millj-
örðum króna í útflutningstekjur á síðasta ári, sem eru um 49% af útflutn-
ingsverðmætum sjávarafurða. Mynd / Vilmundur Hansen.
Vinna jólasveinar
heima um jólin?